Aristotel r I t o r I k a birinci kitab Ikinci kitab Üçüncü kitab Baki-2008
Yüklə 12,35 Kb. Pdf görüntüsü
|
özünün dediyi kimi belədir: “göstərilmiş yaxşılığm və edilmiş pisliyin əvəzini verə bilməmək eyni cür alçaqlıqdır”; Bütün bu adamlar sillogizmləri damşdıqları barəsində qurar, bu və digər anlayışlara tərif verərək onlarm nədən ibarət olduğunu araşdırırlar. Daha bir top sözə aid olan bir neçə mənanm əsasında qurula bilər, bu barədə biz “Topikdə” “yaxşı” sözündən bəhs edəndə danışmışdıq. Daha bir top paylaşmadan alımr, məsələn, əgər hamı üç səbəb üzündən - ya bu, ya o, ya da о biri - ədalətsiz hərə- kət edirsə, birinci iki səbəb üzündən hazırkı halda ədalətsiz hərəkət etmək mümkün deyil, üçüncüsü haqqmda isə itti- haraçıların özləri heç nə demir. Daha bir top istiqamətləndirmədən götürülür, bunu Peparefıya nitqindən görmək olar, orada deyilir ki, uşaqlara aid həqiqəti hər yerdə qadmlar üzə çıxardırlar. Elə - Afına- da da natiq Mantinin oğula qarşı başladığı işi ana aydmlaş- dınr, eləcə də Fivada Ismeni və Stilbonun arasmda olan mübahisəsini Dodonida həll edir, o, uşağın tsmeninin oğlu olduğunu deyir və buna görə də Fettaliski Ismeninin88 oğlu olduğunu təsdiq edirlər. Teodiktin89 “Qanun”undan da eyni şey görünür: “əgər biz öz atlarımızı adamlarm atlarına pis baxan adamlara və öz gəmilərimizi də başqa adamlarm gə- milərini məhv etmiş adamlara tapşırmırıqsa və əgər bütün hallarda eyni cür hərəkət etmək mümkündürsə, onda başqa şəxslərin rifahım pis qoruyan adamların köməyindən şəxsi xilasımız üçün istifadə etmək -olmaz. Alkidamantm sübut etdiyi kimi, hamı müdriklərə ehtiram göstərir: paroslular Arxiloxa ehtiram göstərirlər (baxmayaraq ki, o, böhtançı olub), xioslular isə onların həmvətənləri olmasa da Homerə, mitilenalılar qadın olmasına baxmayaraq Safoya ehtiram edirlər, lakedemodiyalılar Xilonu gerontlar şurasma seçirlər, halbuki elmi çox az sevirdilər, Lampsak sakinləri Anaksa- qoru yadelli olmasma baxmayaraq dəfn etdilər və indiyə qədər onu yad edirlər... afmalılar Solonun, lakedemoniyalı- 146 lar isə Likyrgun qanunları yaşadıqları zaman rifah içində idilər, Fivada da şəhəri filosoflar idarə etməyə başlayandan sonra dövlətdə firavanlıq başlandı”.90 D aha bir top işin özündən, ya ona bənzəyəndən, ya da ona əks olan iş üzrə çıxarılmış məhkəmə hökmündən də götürülə bilər, xüsusən, əgər bu hökmü hamı və həmişə dey- irsə, əgər belə deyilsə, heç olmazsa onu insanlann çoxu, ya da müdrik adamların hamısı, ya da onların çoxu, ya da yax- şı adamlar və hakimlərin özləri, ya da sözlərinə hakimlərin qiymət verdiyi adamlar, ya da elə adamlar ki, onlarm qəra- rına qarşı çıxmaq mümkün olmasın, məsələn: hakimiyyətdə olan adamlar, ya da elələri ki, onlarm qərarına qarşı çıxmaq yaxşı hesab olunmur, məsələn: tanrılar, ata, müəllimlər söy- ləmiş olsun. Avtokl Miksidemidə qarşı belə demişdi: “hətta Evmenida Areopaqın məhkəməsinə gəlməyə razılıq verdi, Miksidemid isə yox”. Ya da Safo ölümün pis şey olduğunu sübut edərək deməsi: “tanrılar özləri belə düşünürlər, çünki başqa cür olsaydı, onlar da bizim kimi ölərdilər”. Ya da, nəyin isə barəsində həddindən çox ozündən razı halda fıkir söyləmiş Platona Aristippin dediyi kimi: “bizim yoldaşımız heç vaxt buna bənzər bir şey edə bilməzdi” (burada, “yol- daş” deyəndə Sokrat nəzərdə tutulur). Qeqesipolid də əvvəlcədən Olimpiya orakulundan so- ruşduğunu Delfada da tanrıdan soruşaraq deyir ki, yəqin o, (yəni Apollon) da atası ilə eyni fıkirdədir, yoxsa əks olan bir fikri demək çox ayıb olardı. Isokrat da Yelenaya yazmışdı ki, o, məziyyətləri olan qadındır, çünki Tesey onun belə ol- duğunu qəbul edib, ilahələrin üstünlük verdiyi Aleksandr haqqmda da belə deyib. lsokratm dediyinə görə Yevaqor da məziyyətlərə sahibdir, çünki, Konon kasıb vəziyyətə düşən- də heç kəsə müraciət etmədən Yevaqorun91 yanma gedir. Daha bir top hissələrdən götürülür və “Topik”də ol- duğu kimi, ruhun necə olması haqqında məsələ həll olunur. Ona görə ki, ruh həm belə, həm də elə ola bilər. Buna misalı Teodiktin “Sokrat”92 əsərindən götürmək olar, orada deyi- 147 lir: “о, hansı tanrıya qarşı günah işlədib? Dövlətin ehtiram göstərdiyi tannlardan hansma ehtiram göstərməyib?” Əksər hallarda eyni bir şeydən sonra ya nə isə yaxşı, ya da nə isə pis bir şey gəldiyinə görə daha bir top nəyə isə inandırmaq və ya çəkindirmək nəticəsində ittiham etmək və ya müdafiə etməkdən, tərifləmək və ya məzəmmət etməkdən ibarətdir, məsələn, əgər desək ki, təhsilin nəticəsi pis olur, çünki, insan həsəd obyektinə çevrilir və ya deyə bilərik ki, təhsilin nəticəsi yaxşı olur, çünki insan müdrik olur. Beblik- b , savadlı olmaq lazım deyil, ona görə ki, həsəd predmeti olmaq lazım deyil, bununla belə savadlı olmaq lazımdır, ona görə ki, müdrik olmaq lazımdır. Kalippin93 məharəti bu topda idi, o, bundan başqa mümkün olandan götürdüyü sübutlar və haqqında danış- dığımız başqa sübutlardan da istifadə edirdi. Daha bir top о vaxt yaranır ki, bu vaxt her hansı, həm də bir-birinə əks olan iki şeyi ya məsbhət görmək, ya da on- dan çəkindirmək və hər ikisinə indi gostərdiyimiz üsulu tət- biq etmək lazım gəlir. Göstərdiyimiz və əlimizdə olan halın fərqi ondan ibarətdir ki, orada əks qoyulan elementlərin necə olmasınm fərqi yoxdur, burada isə həqiqi əks olanlar olmalıdır; məsələn, bir kahinə öz oğluna siyasi nitqlər de- məyə icazə verməyərək demişdir: “Əgər sən ədalətli olanı desən, sənə insanlar nifrət edəcək, ədalətsiz söz desən isə tanrılar”.94 Amma, həm də demək olar ki, bu nitqləri песэ demək lazmıdır, çünki, əgər ədalətli danışsan, səni tanrılar sevəcək, ədalətsiz danışsan isə insanlar. Bu tamamilə “ba- taqlıq və duz almaq”95 məsəli ilə eynidir. tki əks olan şeyin hər birinin ardmca пэ vaxt müəyyən xeyir və müəyyən şər gəlirsə, həm də hər ikisinin nəticələri qarşılıqh şəkildə эк- sdirsə, bu blaisösis adlanır (sözün əsil mənasmda hərəsi bir tərəfə əyilmiş ayaqlar). Daha bir top о vaxt yaranır ki, onda insanlar eyni şeyi həm sözdə, həm də ürəklərində tərifləməsinlər. Sözdə bütün 148 ədalətli və gözəl olan şeyləri tərifləsələr də, ürəklərində anc- aq daha faydalı olanı arzulasınlar. Burada ikitərəfli sillogizm qurmaq olar; bu üsul para- dokslara münasibətdə daha çox yararlıdır. Daha bir top analogiyaya görə olacaq şeydən çıxarılan nəticədən alınır, məsələn, Ifıkratm çox gənc oğlunu boydan uca olduğuna əsaslanaraq dövlət mükəlləfıyyətlərində iştirak etməyə məcbur etmək istəyirdilər, onda tfıkrat deyir ki, əgər onlar ucaboylu uşaqları kişi hesab edirbrsə, onda yəqin ki, balacaboylu kişibri də uşaq hesab edirlər. Teodekt də öz “Qanununda” belə deyirdi: “siz muzdlulara onların şücaəti- пэ görə vətəndaşlıq verirsiniz, məsələn, Strabaka və Xari- demə, bəs bəzi muzdduları gördükbri dəhşətli işbrə görə sürgünə göndərməyəcəksiniz? Daha bir top beb bir mülahizədən almır: nəyin isə пэ- ticələri eynidirsə, onda onları törədən səbəblər də eynidir, məsəbn, Ksenofan deyirdi ki, tanrıların doğulduğunu iddia edənlər də, tanrılarm öldüyünü iddia edənlər də küfr edirbr, çünki həm bu, həm də digər halda beb çıxır ki, müəyyən vaxtda tanrılar mövcud olmur96. Ümumiyyətb, təsdiq etmək lazımdır ki, müxtəlif səbəbbrin nəticələri eyni olur: siz tso- krat haqqmda deyil, onun məşğuliyyəti haqqmda hökm çı- xardacaqsmız - fəlsəfə ib məşğul olmaq lazımdırmı? Eynib beb, demək olar ki, “torpagı və suyu vermək özünü köləliyə verməkdir”, ya da “ümumi sülhdə iştirak etmək qoyulmuş şərti yerinə yetirməkdir”... bu zamaıı iki üsuldan faydalı olanı götürmək lazımdır. Daha bir top onun nəticəsində almır ki, insanlar heç də həmişə əvvəlbr düşündükbri kimi düşünməyərək, əvvəl düşündükbrinin tamam əksini düşünürbr. Məsələn: “əgər biz sürgündə olarkən vətənə qayıtmaq üçün vuruşmuşuqsa, onda görəsən biz vətənə döndükdən sonra vuruşmamaq üçün doğrudanmı yenıdən sürgünə gedəcəyik?” entimema- smda olduğu kimi. Əslində, adamlar bəzən vətəndə qalmağı о şərtb üstün tuturdular ki, əvəzində vuruşa bilsinbr, bəzən 149 Yüklə 12,35 Kb. Dostları ilə paylaş:
|