Aristotel r I t o r I k a birinci kitab Ikinci kitab Üçüncü kitab Baki-2008

isə vuruşmamağı üstün tutur və bu hüququ sürgün bahasma 
əldə edirdilər.
Daha  bir  top  nəyin  isə  nəticəsində  olan  və  ya  ola  bi- 
ləcək  bir  şeyin  olduğu  və ya  baş  verdiyi  haqqında  müddəa- 
dan  ibarətdir,  məsəbn,  birisi  nəyi  isə  hər  hansı  bir  şəxsə  о 
məqsədlə bağışlayır ki, sonradan bu şəxsi dilxor etmək üçün 
həmin  hədiyyəni  geri  alsın,  buna  görə  də  deyilir:  “Tanrılar 
bir  çox  insanlara  öz  xeyirxahlıqlarma  görə  çoxlu  uğurlar 
göndərmirlər,  ona görə göndərirlər ki, onlar daha  böyük bə- 
lalara  düçar  olsunlar”97.  Antifontun  “Meleaqr”  tragediya- 
sından olan sözlər də buradandır:  “Onlar burada heyvanları 
öldürmək üçün yığılmayıblar, ona görə yığılıblar ki, Meleaq- 
rm98 Yunanıstan qarşısındakı  şücaətinin  şahidləri olsunlar”. 
Teodektın  “Ayaks”  əsərindən  olan  sözlər  də  buradandır: 
“Diomed  Odisseyə  hörmət  etdiyinə  görə  onu  özünə  yoldaş 
seçməyib, о məqsədlə seçib ki, yoldaşı qoçaqlıqda ondan bir 
qədər  geridə  qalsın”.99  Ona  görə  ki,  onun  məhz  buna  görə 
belə etməsinin ehtimalı var.
Məhkəmə  çəkişmələri  və  məşvərətlərdə  ümumi  olatı 
daha bir top yardım göstərən və maneçilik törədən səbəbləri, 
eləcə  də  təsiri  altında  insanların  nəyi  isə  etdikləri  və  ya  et- 
məkdən  qaçındıqları  səbəbləri  nəzərdən  keçirməkdən  iba- 
rətdir;  bu səbəblər elədir  ki,  onlar  əldə  olanda  gərək bir  şey 
eləyəsən,  əldə  olmayandan  isə  eləmək  lazım  deyil,  məsəbn, 
əgər  nə  isə  insanın  özü  üçün,  ya  da  onun  dostları  üçün 
mümkün, asan və faydalıdırsa, ya da düşmənləri üçün zərərli 
və  faydasızdırsa,  ya  da  əmələ  görə  cəza  əməlin  özündən  ki- 
çikdirsə.  Adamlar  bu  motivlərə  əsaslanaraq  həvəslənir,  əks 
motivlərə  əsaslanaraq  isə  rədd  edirlər.  İnsanlar  elə  həmin 
motivlərə  əsaslanaraq  ittiham  edir  və  bəraət  qazanırlar:  öz- 
lərini  təmizə  çıxaran  zaman  nəyin  isə  baş  verməsinə  mane 
olan səbəbbrə istinad edirlər,  yardım edən səbəbbrə isə isti- 
nad  edərək  ittiham edirbr.  Pamfll  və  Kallippin100  bütün  sə- 
nəti bu üsuldan ibarətdir.
150
Daha bir top eb  şeylərdən alınır ki, onlar baş verdikb- 
ri  halda  özlüyündə  mümkün  olmayan  kimi  görünürbr;  bu 
top ona əsaslanır ki, belə şeybr mövcud olmasaydılar, ya da 
mövcud  olmağa  yaxın  olmasaydılar,  bu  cür  görünməzdibr. 
Bundan başqa,  top həm də ona daha çox əsaslanır ki, insan­
lar  mövcud  olana,  ya  da  mümkün  olana  inamrlar;  əgər  пэ 
isə inam yaratmırsa və mümkün deyildirsə də, hər halda  hə- 
qiqi ola  bilər, çünki,  şey təkcə mümkün olan və həqiqiyə ox- 
şayan  olduğuna  görə  həqiqi  deyildir,  məsəbn  Pitf101  şəhə- 
rindən  olan  Androklun  qanunu  tənqid  etdiyi  zaman  onun 
sözbrinə  qarşı  qalxan  hay-küyə  beb  cavab  vermişdir:  “qa- 
nunların  ancaq  onlara düzəliş verən qanunlara ehtiyacı var, 
ona  görə  ki,  balıqların  da  duza  ehtiyacı  var,  halbuki  duzlu 
mühitdə  yaşayan  varlıqların  duza  ehtiyacı  olması  mümkün 
olmayan  və  ağlasığmaz görünür,  eləcə də  zeytunun  da yağa 
ehtiyacı var, baxmayaraq ki, yağın alındığı şeyin yağa ehtiy- 
acı olması qeyri-adi görünür”.
Digər  top  ifşaedici  olub  ziddiyyətlərin  nəzərdən  keçi- 
rilməsindən ibarətdir,  bu  ziddiyyətlər  bütün  zaman,  hərəkət 
və nitqlərdən aydın görünməlidir və bu ziddiyyəti ya rəqibin 
ayağına  yazmaq  olar,  məsəbn:  “o,  sizi  sevdiyini  deyir,  am­
ma  Otuzlar  sui-qəsdində iştirak  edir;  у a  da özümüzə aid  et- 
mək olar, məsələn:  “о, deyir ki, т э п  məhkəmə çəkişmələrini 
sevirəm,  amma  sübut  edə bilmir ki,  т э п  haçansa ya özümə, 
ya  da  rəqibimə  qarşı  heç  olmazsa  bir  çəkişmə  aparmışam” 
və  ya  məsəbn:  “bu  adam heç  vaxt,  heç  nəyi  borc  verməyib, 
т э п  isə bir çoxunu köləlikdən azad etmişəm”.
Əvvəlbr  barəsində  haqlı  və  ya  haqsız  şəkildə  böhtan 
yaranmış  adamlara  və  şeylərə  dair  daha  bir  top  var  ki,  bu 
top  yaranmış  rəyin  təhrif olunmasının  səbəbinin  izahından 
ibarətdir,  çünki,  həmişə  nəyin  isə  nəticəsində  başqa  cür 
görünən  şey olur.  Məsəbn, öz oğlunu öpməsi nəticəsində bir 
qadın  haqqmda  şayiə çıxır  ki,  o,  oğlu  ib   əlaqədədir,  amma 
bunun  səbəbi  deyibn  zaman  böhtan  aradan  qalxır.  H əb
151

---

Teodektin  «Ayaksında»  Odissey Ayaksa  deyir  ki,  niyə  Ay- 
aks cəsur olduğu halda belə görünmür.
Daha  bir  top səbəbdən  yaranır;  bu top  belə  bir sübut- 
dan ibarətdir:  əgər nə isə varsa,  onda onun səbəbi də Var və 
nə  isə yoxdursa,  onda  onun  səbəbi  də  yoxdur;  çünki,  səbəb 
və  onun  səbəb  kimi  xidmət  etdiyi  şey  birgə  mövcuddur  və 
səbəbsiz  heç  bir  şey  mövcud  ola  bilməz,  məsələn,  Frasibul 
Leodamantı ittiham edir ki, onun adı Akropol sütununa ya- 
zılıbmış  və  o,  bu  yazmı  Otuzların  hakimiyyəti  zamam  po- 
zub, özünü təmizə  çıxaran  Leodomant isə bildirir  ki,  bunun 
heç  bir  mənası  yoxdur,  əgər  onun  xalqa  nifrəti  haqqında 
sütunda yazılsaydı, Otuzlar ona daha çox inanardılar.
Daha bir top məsləhət olunandan,  ya da indi elədiklə- 
rindərt, у a da artıq eləmiş olduqlarmdan daha yaxşı və baş- 
qa  cür  eləmək  olardımı,  ya  da  indi  eləmək  olarmı  kimi 
müzakirədən ibarətdir, çünki,  aydmdır ki,  əgər bu belədirsə, 
onda  adam  filan  şeyi  eləməyib,  beb  ki,  heç  kim  könüllü və 
şüurlu şəkildə pis şeyə üstünlük vermir. Amma belə mülahizə 
düzgün  deyil,  çox  vaxt  sonradan  aydın  olur  ki,  necə  daha 
yaxşı eləmək olardı, əvvəl isə bu aydm olmur.
Daha bir top insanlann daha əvvəl edilmiş пэуэ isə əks 
olan şeyi ebmək istədikləri zaman,  hər iki variantı bir yerdə 
nəzərdən keçirməsindən ibarətdir, məsələn, Ksenofan ondan 
Levkoteya  üçün  qurban  kəsmək  və  onun  üçün  yas  saxla- 
mağın lazım olub-olmadığını  soruşan eleatlara məsləhət ve- 
rir  ki,  əgər  onlar  Levkoteyanı  ilahə  hesab  edirlərsə  onun 
üçün  yas  saxlamasınlar,  əgər  insan  hesab  edirbrsə  qurban 
kəsməsinlər.103
Daha bir top buraxılmış səhvbr əsasmda ittiham, yada 
bəraət  olunmaqdan  ibarətdir,  məsələn,  Karkinin  “Medeya” 
əsərində Medeyanı öz uşaqlarını öldürməkdə ittiham edirbr, 
çünki  onlär  ortada  görünmürdübr;  Medeya  öz  ifadəsini 
uşaqiarın  aradan  götürülməsində  tapmış  bir  hərəkət  edir. 
Medeya  isə  özünü  onunla  təmizə  çıxarmağa  çalışırdı  ki, 
uşaqları  deyil,  Yasonu  öldürmək  istəyirdi  və  əgər  o,  bunu
152
etməyib,  о  birini  etsəydi,  səhv  etmiş  olardı.104  Feodorun 
bütün  sənəti  əvvəl  başdan  bu  top  və  entimema  növündən 
ibarətdir.105
Digər top isə addan əldə olunur, necə ki, Sofokl deyir:
Bu Sideronun eynidir, üstəlik eyni adı da daşıyır.106
Adətən tanrıları torifləyən zaman beb deyirbr, Konon 
bu qayda ib  Frasibulu  “məsləhət verməyə cəsur” adlandırır, 
Herodik  isə  Frasimaxa  “Sən  həmişə  mübarizədə  cəsıırsan” 
və  Pola  isə  “Sən  həmişə  dayçasam”  deyir.107  Herodik  həm 
də  qanunverici  Drakon  haqqmda  deyib:  “onlar  elə  sərtdir 
ki,  elə  bil  onlar  insanm  deyil,  drakonundur”  Evripidin  He- 
kubası isə Afrodita haqqında belə deyib:
İnsanların rəyinə görə kor ehtiras görəsən
Afroditada Afrosinyadan deyil ki”,109
Xeremon isə beb deyir:
Adım gələcəkdə olacaq fəlakətdən götürmüş Penfey.110
Ifşaedici entimemalar nümunəvi entimemalardan daha 
geniş istifadə olunur.  Çünki,  ifşaedici  entimema  əks rəybrin 
qısa  külliyyatından  ibarətdir,  onlar  yanaşı  duranda  dinləy- 
icibr üçün daha anlayışlı olurlar.  Amma,  həm ifşaedici, həm 
də göstərən  sillogizmbrdən  эп çox  təəssürat yaradanlar  eb- 
bridir ki,  lap əvvəldən dinbyici  tərəfindən sezilmiş olsunlar, 
ona görə yox ki,  onlar çox səthidirbr,  ona görə ki,  dinbyici- 
b r nəticəni qabaqcadan hiss edərkən sevinirbr. Ən çox təəs- 
sürat  yaradanlar  həm  də  ebbridir  ki,  nitqdə  о  qədər  gec 
meydana  çıxırlar  ki,  dinbyicibr  onları  deyibn  kimi  başa 
düşürlər.
153

---