Aristotel r I t o r I k a birinci kitab Ikinci kitab Üçüncü kitab Baki-2008
Yüklə 12,35 Kb. Pdf görüntüsü
|
pis uşaqları olan birisi natiqin beb sözləri ib razılaşır ki, “qonşuluqdan çətin şey yoxdur” və ya “uşaq doğmaqdan cəfəngiyyat şey yoxdur”. Beləlikb, natiq hansı şərtlərin han- sı rəyləri qabaqcadan yaratdığmı nəzərə almalı və onların barəsində ümumi nöqteyi-nəzərdən danışmalıdır. Kəlamla- rın nitqdə işlədilməsinin birinci üstünlüyü belədir; ikinci üstünlük daha vacibdir: kəlamlar nitqbrə xarakter verir. E b nitqlər özündə natiqin xarakterini əks edir ki, onlarda onun niyyətləri aydın olsun, bütün kəlamlar isə bebdir, çünki, kə- lamları misal gətirən şəxs onların vasitəsiylə ümumiyyətb niyyətbr haqqmda fikrini bildirir. Odur ki, əgər kəlamlar öz əxlaqi mənasma görə yaxşıdırsa, onda kəlamlar onları misal gətirən adamın əxlaqi cəhətdən yaxşı xarakterli olduğunu göstərir. Biz bunları kəlamlar haqqmda deməyə lazım bildik: Kəlam nədir? Neçə növü var? onlardan песэ istifadə etmək olar və onlar necə fayda verir. Indi isə ümumiyyətb entimemalar, onları hansı üsul- larla axtarmaq lazım olduğu haqqmda, sonra isə top haq- qında danışaq, ona görə ki, bu şeybrin hər biri xüsusi bir qəbildəndir. 22. Entimema, onwı zəruri xassəhri - Nəyin əsasın- da entimemaları qırmaq lazımdır? - Entimema- nın iki növü Biz daha əvvəl64 demişdik ki, entimema sillogizmdir və hansı şəkildə sillogizmdir və dialektik sillogizmdən nə ib se- çilir. Entimemaları mühakimələri çox uzaqdan götürərək, ya da mümkün olan hər şeyi qoşaraq tərtib etmək lazım deyil, çünki, birinci halda entimemalar uzunluğa görə anlaşılmaz alınacaq, ikinci halda isə sadəcə boşboğazlıq olacaq, belə ki, bayağı şeybr deyibcək. Məhz bu səbəbdən savadsız insanlar kütbnin gözündə savadlılardan daha çox inandırıcıdır, şair- brin65 dediyi kimi: savadsız adamlar kütb qarşısmda daha 138 melodik danışırlar; bəzibri (yəni savadlı adamlar) ümumi məsəbbrdən ümumi nöqteyi-nəzərdən danışırlar, digərbri isə (yəni savadsız adamlar) kütləyə yaxın olan şeybr haqqm da bildiklərini deyirbr. Beblikb, faydalı görünən hər şeyin əsasında deyil, müəyyən kateqoriyadan olan şeylərin əsasm- da danışmaq lazımdır, məsəbn, hakimlərə, ya da rəyləri ib hakimlərin hesablaşdığı adamlara həqiqi kimi görünənlərin əsasında - bu ona görədir ki, məhz beb şeybr hamıya, ya da əksəriyyətə şübhəsiz kimi görünür; bununla bərabər enti- memaları təkcə zəruri olandan deyil, həm də əksər hallarda olanlardan da tərtıb etmək lazımdır. Нэг şeydən əvvəl bilmək lazımdır ki, siyasi və ya hər hansı bir sillogizmbri hansı səbəb üzündən demək və qur- maq lazımdır, madam ki, sillogizmi qurmaq üçün sərənca- mında heç nə yoxdur, onda uyğun gələn dəlilbrin hamısmı, ya da bəzilərini əlimizin altında saxlamalıyıq. Мэп burada beb bir halı nəzərdə tuturam: məsəbn, biz afmahlara müha- ribəni davam etdirmək, ya da etdirməmək haqqmda məslə- həti afınahlarm qüvvələrinin necə olduğunu, nədən ibarət olduğunu - dəniz, ya da quru qoşunlarından, ya da hər iki- sindən olduğunu, qüvvələrin nə qədər böyük olmasını, onla- rın gəlirbrinin песэ olduğunu, dost və düşmənlərinin kim olduğunu, əvvəl hansı müharibəbri apardıqlarım və песэ apardıqlarmı və başqa bu cür sualların cavablarmı bilməyə- гэк песэ verə bibrdik. Ya da ki, Salamin dəniz döyüşü, ya da Marafon döyüşü, ya da Heraklidbr66 üçün edibn şeybr, ya da buna bənzər başqa şeybr bizim hafizəmizdə həkk ol- masaydı, biz onları песэ tərifləyə bilərdik, ona görə ki, hamı tərifı gözəl əməlbrə və ya beb görünən əməllərə əsaslanaraq edir. Eynib beb, əks xarakterli faktlar əsasında da məzəm- mət edirbr və bu zaman afınalıların əleyhinə beb şeybrin olub-olmadığım, məsəbn, onların yunanları əsarət altına aldığını, ya da eqinetlibri və potideybri, barbarlarla müha- ribə67 zamanı öz müttəfıqbrini köbyə çevirdikbrini, ümu- miyyətb bu qəbildən olan bütün günahları nəzərdən keçirir- 139 lər. Eynilə bu cür, ittiham edən və müdafıə olunan insanlar da əldə olan faktlara əsaslanaraq ittiham edir və müdaflə olunurlar. Нэш afmahlara, həm lakedemoniyalılara, həm insana, həm tanrıya fərq qoymadan belə yanaşmaq lazım- dır: Axillə məsləhət verərkən, tərifləyərkən, yada məzəmmət edərkən, onu həm günahlandırarkən, həm də müdafıə edər- кэп - bütün bu hallarda həqiqi, ya da həqiqi kimi görünən faktları götürmək lazımdır ki, onların əsasmda ya tərif, ya da məzəmmət edilsin (əgər yaxşı və ya utanmalı bir şey var- sa), ya ittiham, ya da bəraət olunsun (əgər ədalətsiz və ya ədalətli пэ isə bir şey varsa), ya da məsləhət verilsin (əgər nə lS?. və Уа ziyanlı bir şey varsa). Buna uyğun olaraq bütün başqa məsələlərdə beb mühakiməbrəi yürütmək olar, məsələn, ədalətin nemət olub-olmaması haqqında - bu za- man ədalət və nemət anlayışlarmda olanlarm əsasında da- nışmaq lazımdır. Göründüyü kimi hamı daha çox, ya da az dərəcədə ciddi sillogizm qurmasmdan asılı olmayaraq (çünki onlar öz sübutlarını hər yerdən deyil, hər bir məsələyə aid əldə olanlardan götürürlər). Sübutlar bu qayda üzrə əsaslan- dırır və madam aydmdır ki, nitqin köməyi ib başqa cür sübut etmək mümkün deyil, onda aydmdır ki, bunu nəzərə alaraq bizim “Topikdə”68 dediyimiz kimi, “hər şeydən əwəl hər bir məsələyə dair, nəyin olması və nəyin daha vacib ol- ması haqqmda seçmə sübutlar həmişə əldə hazır olmahdır” . Təsadüfi olaraq meydana çıxan məsələbrə gəldikdə isə dəlil- ləri eynib beb qaydada axtarmaq lazımdır, bu zaman diq- qəti qeyri-müəyyən bir şeyə deyil, sözügedən məsələdə olana vermək, işə mümkün qədər çox yaxın olan, mümkün qədər çox sayda dəlilbri şərh etmək lazımdır, çünki faktlara əsas- lanan пэ qədər çox dəlil olsa, onda sübut etmək bir о qədər asan olur və onlar məsəbyə пэ qədər yaxın olsalar, bir о qə- dər də faydalı olarlar, həm də bir о qədər ümumi olmazlar. Mən ümumi sübutlar deyəndə bunları nəzərdə tuturam, mə- səbn, Axillin ya insan olduğuna, ya yarımallahlar sırasına daxil olduğuna, ya da Troya əleyhinə müharibəyə yola düş- 140 düyünə görə təriflənməsi; bütün bunlar bir çox başqalarına da aid olan cizgilərdir, ona görə də Axilli tərifləyən onu heç də Diomeddən69 çox tərifləmir. Xüsusi sübutlar deyəndə isə mən Axilldən başqa heç kəsin başına gəlməyənbri nəzərdə tuturam, məsəbn, Axillin эп yaxşı troyalı Hektoru və heç kəsi gəmidən düşməyə qoymayan çox güclü Kikni70 öldür- məsi, yüriişə gedən эп gənc hökmdar olması və heç bir and ilə məcbur edilməməsi kimi faktlarını və bütün buna bənzər sübutları. Bebliklə, sübutları seçməyin bir üsulu budur və bu bi- rinci topik iisuldur. Indi isə entimema elementbri haqqında danışaq: mən eyni şeyi həm entimemanm elementi, həm də topu adlandırıram. Əvvəlcə nədən başlamağın zəruri ol- duğunu demək lazımdır. Entimemaların iki növü var: bəzib- ri göstərən (yəni, nəyin isə mövcud olub-olmadığım göstə- гэп), digərbri isə ifşaedicidir. Onlar bir-birindən eynib dia- lektikada sübut (elegchos) ib sillogizm kimi fərqlənirlər. Nümunəvi entimema rəqiblərin qəbul etdiyi mühakiməbr əsasında qurulmuş sillogizmdir, ifşaedici entimema isə rə- qibbrin qəbul etmədiyi mühaikməbr əsasında qurulmuş sil logizmdir. Demək olar ki, bütün faydalı və zəruri olan şeyb- гэ dair toplar var, belə ki, hər bir məsəbyə dair xüsusi mühakiməbr var. Beblikb, bizim əlimizdə əvvəlcədən qu- rulmuş mühakiməbr var ki, onların əsasında yaxşı, ya pis, gözəl ya nöqsanh, ədabtli, ya ədalətsiz haqqında, həm də xarakterbr, ehtiraslar və əxlaqi keyfıyyətbr haqqında enti- memalar qurmaq lazımdır. Ümumiyyətlə, entimemaları başqa nöqteyi-nəzərdən də gözdən keçirək. Bu zaman ifşaedici, göstərən entimema- larm toplarım görüntülü entimemaların toplarından fərq- bndirməliyik (hansılar ki, entimema deyilbr, çünki sillogizm deyillər). Bunu izah edərək entimemalarm həlli məsələsini və onlara əks təsirbrin haradan götürülməsi məsəbsini araşdı- raq. 141 Yüklə 12,35 Kb. Dostları ilə paylaş:
|