vaxt qocalara yaxşılıq etmə” məsəli, öldürülmüş atalann
oğullarmı da öldürməyə məsləhət görən adam üçün isə
“Atanı öldürüb, oğullarım sağ qoyan adam ağılsızdır”100
məsəli şahid kiıni xidmət edir,
Yeni şahidlər - hanııya məlum adamlar тйэууэп rəyi
ifadə ediblər: onların rəyi məhz bu məsələlərə dair məhkəmə
çəkişməsi aparan insanlara fayda verir, məsələn, Evbul
məhkəmədə Xaretə qarşı Platonun Arxibi101 haqqmda de-
diyi sözbrlə çıxış edib deyib ki, onun sayəsində dövlətdə
açıq-aşkar əxlaqsızlıq inkişaf edib.
Yeni şahidlərin sırasma elə adamlar da daxildir ki, on
lar yalanı aşkara çıxaracağı halda, təhlükəyə düşməyə risk
edirlər. Beb adamlar ancaq hər hansı hadisənin olub-
olmaması məsələsində şahid kimi xidmət edirlər, amma fak-
tın xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirən zaınan onlar şahid ola
bilməzlər, məsələn, hər hansı bir hərəkətin ədalətli və ya
ədalətsiz olması, faydalı və faydasız olması məsələlərinin
halli zamanı. Buna bənzər hallarda işlə əlaqəsi olmayan şa-
hidbr daha çox inam qazamrlar, эп etibarlı şahidbr qədim
şahidbr sayılır, ona görə ki, onları heç пэ ib э1э almaq ol-
mur.
Şahidbri olmayan adam üçün sübutların yerini qayda
tutmalıdır ki, həqiqətə bənzər şeybrin əsasmda mühakimə
etmək lazımdır, bunun özü “öz yaxşı düşüncənə görə müha-
kimə et” deməkdir, bu həm də “pula görə ehtimallara yanlış
тэп а vermək və ehtimalları əsassız təsdiqbmək olmaz” de-
məkdir. Arxasmda şahidbri duran insan isə öz növbəsində
şahidbri olmayan adama deyə bibr ki, ehtimallar məsu-
liyyət daşıya bilməzbr, əgər ancaq sözbr əsasında işi araş-
dırmaq mümkün olsaydı, şahidlik etmək lazım olmazdı.
Şahidliklərə gəldikdə isə, onlar qismən natiqin özünə,
qismən də rəqibinə aid ola bibr, eləcə də qismən faktın özü-
nə, qismən də rəqibbrin xarakterinə aid ola bibr: yəqin ki,
beb olduqda faydalı şahidlikbr sarıdan çatışmamazlıq ol
maz, onlarm işə birbaşa dəxli olmasa da, məhkəmədə iddia-
66
çı olanm şəxsiyyətinin düzgünlüyünün, ya da onun rəqibinin
şəxsiyyətinin alçaqlığının mənəvi xarakteristikasım verməyə
xidmət edə bibr.
Qalan mülahizəbr iddiaçı olana ya dostcasma, ya da
düşməncəsinə, ya da etinasız münasibət bəsbyən, yaxşı və ya
pis reputasiyasmdan istifadə edə bibn və ya heç birindən
istifadə etməyən şahidbr barəsindədir - bütün bu mülahi-
zələri və başqa onlara oxşar fərqlərini biz entimemaları çı-
xartdığımız həmin эп ümumi müddəalar əsasında102 yarat-
malıyıq.
Sövdəbşməbrə gəldikdə isə, natiqlər üçün onların ba-
rəsində danışmağı о zaman faydalı olar ki, natiq onlarm
böyük və kiçik əhəmiyyətini təsəwür edə bilsin və ya onların
inama layiq olub-olmadığmı göstərə bilsin. Əgər söv-
dəbşm əbr natiqin xeyrinədirsə, onda onları etibarlı və qa-
nuni qüvvəsi olan kimi göstərmək lazımdır; əgər onlar rə-
qibin xeyrinə damşırlarsa, onda əks olanı sübut etmək la-
zımdır.
Sövdələşmənin etibarlı və etibarsız olması şahidbr
haqqmda olan mühakiməbrdən heç nə ilə fərqlənmir, ona
görə ki, sövdəbşmələr, onları imzalayan və ya saxlayan şəxs-
lərin песэ olmasından asılı olaraq etibarlılıq xarakteri alır-
lar. Madam ki, sövdələşmə mövcudluğu təsdiq olunub və о
bizim üçün əlverişlidir, onda onun əhəmiyyətini artırmaq
lazımdır: axı, sövdəbşmə özəl və xüsusi qanundur və sövdə-
bşm əbr qanuna deyil, məhz qanunlar eb sövdələşməbrə
qüvvə verir ki, onlar qanunla uzlaşır. Ümumiyyətb, qanu-
nun özü тйэууэп qəbildən olan qanundur. Odur ki, sövdə-
bşm əbrə etibar etməyən ya onu bğv edənlər qanunu poz-
muş olurlar. Н э т də, insanlar arasında könüllü müna-
sibətbrin böyük hissəsi sövdəbşmə əsasmda durur, odur ki,
sövdələşmənin qüvvədən düşməsi ib insanların öz Arala-
rında münasibət yaratmaq imkammn özü də aradan qalxır.
Bu halda hansı başqa mülahizəbrin yararlı olmasmı
görmək asandır.
67
Əgər qanun sizin üçün əlverişsiz, rəqibiniz üçün isə əl-
verişlidirsə, bu halda sizin üçün əlverişsiz olan qanuna qarşı
istifadə etməyə yararlı olan etirazlar lazımdır, məhz belə
demək olar: madam qanunlar düzgün qoyulmayıb, madam
qanunvericilər səhvə yol veriblər. Onda biz özümüzü qanun-
lara tabe olmağa borclu hesab etmirik və buna görə də söv-
dələşməni özümüz üçün məcburi saymaq mənasızlıqdır,
bundan başqa nəyin ədalətli olduğunu hakim тйэууэп edir,
buna görə də onun üçün sövdələşmə deyil, ədalətə daha
uyğun olan şey lazımdır, ədabtli olanı isə пэ yalanm, пэ də
məcbur etmənin köməyi ilə təhrif etmək olmaz. Ona görə ki,
o, şeylərin öz mahiyyətindən irəli gəlir, sövdələşmələr isə çox
vaxt yalan və məcburetmə əsasında yaranırlar. Sonra bax
maq lazımdır ki, məlum sövdələşmələr hər hansı bir yazılı və
ya ümumi qanuna, yazılı qanunlardan isə hər hansı bir yerli
və ya əcnəbi qanuna zidd deyil, bundan başqa onun hər
hansı başqa sövdələşmələrə, əvvəl və daha gec bağlanmış
sövdələşmələrə zidd olmadığma baxmaq lazımdır. Belə hal
da təsdiq etmək olar ki, üstünlük ya daha gec bağlanmış
sövdələşmələrin tərəfındədir, ya da daha əvvəlkilər
düzgündür, daha gec bağlanmış müqaviləbrin düzgün ol-
mamasma gəldikdə isə buna hansınm daha faydalı olması
baxımından yanaşmaq lazımdır. Bundan başqa sövdələşmə-
ni fayda nöqteyi-nəzərindən müzakirə etmək lazımdır - gö-
rəsən o, hakimlərin faydasına əks deyil ki, bir sıra çoxlu bu
na bənzər etirazlar etmək olar, onları deyilənlərdən asanlıq-
la əldə etmək olar.
Işgəncə тйэууэп mənada şahidlik olur; о пэ isə inan-
dırıcı görünür, ona görə ki, öziində тйэууэп zərurəti sax-
layır. Ona münasibətdə bir sıra cürbəcür mülahizəbr söyb-
т э к olar: əgər işgəncə bizim üçüıı sərfəli ola bibrsə, onun
əhəmiyyətini artırmaq lazımdır və təsdiq etımk lazımdır ki,
bütün şahidlik növbrindən təkcə о həqiqi hesab oluna bibr.
Əgər işgəncə sizə deyil, rəqibiniz üçün sərfəlidirsə, beb hal
da, bu qəbildən olan şahidlikbrin həqiqiliyinə, ümumiyyət-
68
b , işgəncələrin xarakteri haqqmda mühakiməbr yolu ib eti
raz etmək lazımdır: demək lazımdır ki, işgəncə altmda ya
lan, məcburiyyət altmda eynib həqiqət kimi asanca söybnir,
bu zaman daha möhkəm olanlar inadla həqiqəti gizbdir,
digərbri isə işgəncədən tez qurtarmaq üçün asanlıqla yalan
deyirbr. Bu zaman hakimlərə məlum olan və həqiqətən baş
vermiş oxşar misalları əldə hazır tutmaq lazımdır. Demək
lazımdır ki, işgəncə həqiqətiıı aşkarlanmasma yardım edə
bilməz, ona görə ki, inadkar və möhkəm insanlar тэпэп
güclü olaraq igidcəsinə işgəncəyə dözür, qorxaq və ürkək
adamlar isə, həb işgəncə görməmiş, ondan qorxur, buna go
re də işgəncənin özürıdə heç bir etibarlı şey yoxdur.
Andlara gəldikdə isə, burada dörd halı bir-birindən
fərqləndirmək lazımdır: ya bir tərəf о biri tərəfdən and iç-
məyi tələb edir və eyni zamanda da onlarm beb təbbini qə-
bul edir; ya bunlarm heç biri yoxdur; ya bunlardan biri var,
о biri yoxdur, yəni, özbri and içməyi tələb edərek, özbri and
içmir, ya da özbri and içərək, and içməyi təbb etmir. Bun
dan əlavə, başqa qəbildən olan hal da ola bibr - daha əvvəl
iddiaçı və ya onun rəqibi andı içmiş ola bibr. Ona görə də
and içməyi tələb etm irbr ki, insanlar asanlıqla yalandan and
içə bilir və andı içməkb rəqibi öz vəzifələrindən azad edirlər,
halbuki, and rəqib tərəfindən içilmədiyinə görə, iddiaçı mo-
zəmmət etməyə giivənə bilər. O, deyə bibr ki, hakimbr tərə-
findən məruz qaldığı təhlükəyə daha çox iistünlük verir, ona
görə ki, hakimlərə inanır, rəqiblərə isə yox.
And təbbini о şərtlə rədd etmək olar ki, o, pul almağa
görə həyata keçirilsin və məhkəmədə danışan adam pis
adam olsaydı, lazımi andı içərdi, ona görə ki, heç bir səbəb
üzündən pis olmaqdansa, heç olmazsa, тйэууэп bir şeyin
xatirinə pis olmaq olar, əgər, т э п bilsəm ki, and içərək ar-
zuladığımı alacağam, içməsəm isə almayacağam, onda т э -
nim and içməkdən imtina etməyimi andı pozmaq qorxusu
ib yox, mənim gözəl mənəvi keyfiyyətlərim ib izah etmək
olar.
69
Dostları ilə paylaş: |