istəməsəydi, onda həya sənin gözlərini tutm azdı v ə sən əda-
lətli olanı deyərdin”.55
İnsanların qorxunun təhriki olmadan g ö rd ü y ü iştar də
gözəldir, insanlar şöhrətlənmək üçün iş görəndə b elə hərəkət
edirlər. ö z təbiəllərinə görə эп yaxşı olan a d am la rın məziy-
yətləri və işləri də gözəldir, məsələn, kişilərin məziyyətləri
qadmların məziyyətlərindən yüksəkdir. Həm d ə elə mə-
ziyyətlər gözəldir ki, onlar bizim özünıüzdənsə başqalarma
daha çox fayda versin; məhz buna görə də b ü tü n ədalətli
olan şeybr və ədabtin özü də gözəldir. Düşmənlərdən qisas
almaq da, onlarla barışmamaq da gözəldir56, o n a görə ki,
əvəz çıxmaq ədalətlidir, ədalətli olan isə gözəldir, həm də
mərd insana öz üzərində qələbə qazanmağa im k an vermə-
mək xasdır. Həm qələbə, həm də şöhrət gözəl şeylər sırasına
daxildir, ona görə ki, hər ikisi hətta heç bir m addi mənfəət
ib bağlı olmasalar da, arzuolunandırlar və hər ikisi görkəmli
məziyyətlərin əlamətidir. Bütün xatirə şeybri gözəldir və çox
xatırlanan şey bir о qədər də gözəldir. Bizdən so n ra da ya-
şayacaq, şərəf və şöhrətb bağlı, fövqəladə xarakterli hər şey
gözəldir. Təkcə bir insanda olan şey də gözəldir, çünki, beta
şeytar daha çox diqqəti cəlb edir. Eləcə də, gəlir gətirməyən
mülkiyyət də gözəldir, çünki, bu, azad insanm ləyaqətinə
daha çox uyğundur. Ayrı-ayn xalqlarda gözəl sayılan şeytar
də, onlarda şərəfli bir şeyin əlaməti hesab edilənlər də gö-
zəldir: məsələn: Lakedemoniyada uzun saça m alik olmaq
azad vətəndaş olmağın əlaməti olduğuna görə gözəl sayılır
və beta saçı olan insan üçün qulların gördüyü h ər hansı bir
işi görmək heç də asan deyil.57 Alçaq bir sənətlə məşğul ol-
mamaq da gözəldir, beta ki, azad insana başqalarm dan asılı
olaraq yaşamaq xas deyil.
Bununla yanaşı, məlum keyfiyyətlərə yaxın keyfıy-
yətbri həm təqdir, həm də tənqid edən zaman o n ları bir-
birinin eyni kimi qəbul etməliyik, məsələn, ehtiyatlı insanı -
soyuq və məkrli, sadəlövh insanı - xeyirxah, küt hissiyyatlı
insam sakit insan kimi qəbul etməliyik və hər b ir xüsusiyyəti
46
daha yaxşı tərəfə yozmalıyıq, məsələn, qəzəbli və ipə-sapa
yatmayan insanı sadə və hiybsiz, öz bildiyini edən insani ali
və ləyaqətli insan kimi və ümumiyyətb hər hansı bir key-
fiyyətə ifrat səviyyəsində malik olan insanları məziyyətbrə
sahib olan insan kimi qəbul etməliyik, məsələn, dəlicəsinə
qoçaq olanı mərd insan kimi, israfçı insanı səxavətli kimi
qəbul etməliyik, onsuz da kütbdə beta təəssürat yaranacaq,
Bununla yanaşı, burada səbəbdən paralogizm58 qurmaq
olar: əslində əgər insan zəruri olmayan yerdə özünü təhlü-
кэуэ atırsa, onda tam ehtimal var ki, o, vəzifəsinin təbb et
diyi yerdə bunu daha böyük canfəşanlıqla edəcək. Əgər in
san qarşısına çıxan hər kəsə qarşı əliaçıqdırsa, onda o, öz
dostlarına qarşı da beb olacaq, çünki, hamıya qarşı xeyir-
xahlıq etmək məziyyətin ifrat həddidir. Bu zaman diqqət
vermək lazımdır ki, tərif kimlərin arasmda söylənilir, çünki,
Sokratm təbiri ita desək, afinalıları eb afınalılar arasmda
tərifləmək asandır.59 Tərif edən adam bilməlidir ki, hansı
xüsusiyyət sözügedən insan qrupları arasmda, məsələn, skif-
lərin və ya lakonilılarm, ya da fılosoflarm arasında qiymət-
ləndirilir. Ümumiyyətlə, şan-şöhrət anlayışmı gözəl anlayışı
ilə yanaşı qoymaq lazımdır, ona görə ki, bu anlayışlar bir-
birinə yaxmdır. Münasib və ləyaqətli olanı tərifləmək lazım-
dır, məsələn, əcdadlarımızm ad-samna və bizim daha əvvəl
gördüyiimüz işlərə layiq olanları, çünki, insanın öz şan-
şöhrətini artırmağı xoşbəxtlikdir və gözəldir. Bizim gözlə-
diyimizdən daha yaxşı və gözəl baş verənlər də gözəldir, mə-
sələn, xoşbəxt olan zaman mülayim olan insanın, bəd-
bəxtliyə düçar olanda alicənab olması və ya birinin yük-
səldikcə yaxşı və sadə olması. Ifikratın sözləri də bu qə-
bildəndir: “Мэп haradan gəlirəm və haraya gəlmişəm?”,
eləcə də Olimpiya oyunlarmda qalib gələnin sözbri: “Vaxt
vardı ki, mən əyriçiyin ağacı çiynimdə...”.60 Simonidin şeiri
də bu qəbildəndir: “Tiranların qıa, arvadı və bacısı olmaq
la ...”.61 Insan gördüyü işlərə görə tərifləndiyi üçün və mənəvi
cəhətdən yaxşı insana əvvəlcədən qəbul olunmuş niyyətə
47
əsasən iş görmək xas olduğu üçün, onda biz göstərməyə ça-
lışmalıyıq ki, təriflədiyimiz insan əwəlcədən qəbul etdiyi
niyyətə uyğun hərəkət edir. Tez-tez belə hərəkət edən insan
kimi görünmək də yaxşıdır; buna görə də təsadüfləri və bilə-
rəkdən olmayan səhvbri bizim niyyətimizə daxil olan bir şey
kimi qələmə verməliyik vs> əgər bunlara bənzər çoxlu hallan
misal gətirə bilsək, onda onlar məziyyət və niyyətli hərəkət
əlaməti kirai görünərlər.
Тэг if hər hansı bir insanın böyük məziyyətbrini izhar
etmək üçün vasitədir; 'ou səbəbdən də göstərmək lazımdır ki,
tərifbnən insanm fəaliyyəti məziyyət xarakteri daşıyır. En-
komi isə işbrin özünə aiddir (xarici xarakterin başqa cəhət-
İəri, məsələn, nəcib mənşə və tərbiyə səbəb rolunu oynayır,
beb ki, yaxşı əcdadlardan yaxşı nəslin törəməsi və beb tər-
biyə görmüş insanm məhz bu cür olması təbiidir) E b buna
görə də biz enkomibrdə nə isə etmiş insanları mədh edirik,
fəaliyyət isə məlum əxlaqi xarakterin əlamətidir; axı biz beb
fəaliyyət göstərməmiş adamı da tərifləyə bilərdik, əlbəttə ki,
onun beb fəaliyyət göstərə biləcəyinə əmin olsaydıq. Maca-
rismos “bəxtiyarlığm tərifı” və eydamonismos “xoşbəxtliyin
tərifi” adlanan şeybr öz aralarmda oxşardırlar, amma tərif
və enkomi cəhətdən oxşar deyildirbr: песэ ki, xoşbəxtlik an-
layışı özündə məziyyət anlayışını daşıyır, eləcə də macaris-
mos və eydamonismos da tərifı və ya enkomini əhatə etmə-
lidir.
Tərif və məsbhət öz görkəmlərinə görə bənzərdirbr,
ona görə ki, məsləhət verən zaman nəsihət olan şey ifadə
üsulu dəyişən zaman tərifə çevrilir: madam ki, biz hərəkət
etməli olduğumuzu və песэ olmalı olduğumuzu bilirik, onda
bunu məsləhət kimi vermək üçün bizə ifadəbr və onlarm
yerbrini dəyişdirmək lazımdır, məsələn, “biz taleyin verdiyi
ib deyil, özümüzün əldə etdiyi ilə fəxr etməliyik”. Bu
müddəanm tərif xarakterli ifadəsi belədir: “O, ona tale tərə-
fmdən bağışlananla deyil, öziinün əldə etdiyi ilə fəxr edir”.
Ona görə də, sən tərifləmək istəyəndə bax gör ki, sən пэ məs-
48
b hət verə bibrsən, məsləhət vermək istəyəndə isə gör nəyi
tərifləyə bilərsən. О ki, qaldı ifadə üsuluna, o, burada zəruri
olaraq əks olacaq, çünki, yerdəyişmə birinci halda qadağan
xarakterli, ikinci halda isə qadağan xarakteri olmayan ifadə-
lərə aiddir. Bir sıra əlverişli şəraitbri də nəzərə almaq lazım-
dır, məsələn, bilməliyik ki, tərifləmək istədiyuniz insan tək
hərəkət edib, ya bu işdə birinci olub və ya bəzi insanlar ona
kömək göstəriblər, çünki, bunların hamısı gözəldir. Нэгэкэ-
tin edildiyi vaxtı göstərməkb də (məhz nəzərə çarpdırmaqla)
faydalanmaq olar, yəni filan şey qeyri-əlverişli vaxta və şə-
raitə baxmayaraq həyata keçirildi. Eyni bir işin öhdəsindən
tez-tez gələn adam da təriflənir: bu həm çətindir, həm də
ona sübutdur ki, təriflənən müvəffəqiyyətə görə təsadüfə
deyil, özünə borcludur. Həm də e b insanlar da tərifə layi-
qdir ki, onların şərəfinə müəyyən həvəsbndmnə və alqışla-
ma üsulları icad olunsun və həyata keçirilsin, məsəbn, şərə-
fmə nəğmə bəstələnib, tərənnüm edibn ilk insan olan Hip-
polax kimi, şərəfinə Aqorada62 heykəlbr qoyulan ilk insan
lar olan Harmodi və Aristogiton kimi. Əks xarakterli halla-
ra münasibətdə də eynilə beb mülahizəbrin əhəmiyyəti var.
Əgər insflnın özünə görə damşmağa söz tapmırsansa, onu
başqaları ib müqayisə et, məhkəmədə danışmağa adət et-
məmiş Isokrat da beb edirdi. Insanı məşhur adamlarla
müqayisə etmək lazımdır, çürıki, əgər həmin insan hörmətə
layiq adamlardan yaxşıdırsa, o, bundan ancaq qazanacaq.
Mübaliğə ədabtli olaraq təriflərdə istifadə olunur, ona görə
ki, tərif üstünlük anlayışı ilə bağlıdır, üstünlük isə gözəl olan
şeybrin sırasına daxildir, buna görə də əgər insanı məşhur
adamlarla müqayisə eləmək olmazsa, onda onu ümumiy-
yətb başqa adamlarla müqayisə etmək lazımdır, çünki,
üstünlük məziyyət əlamətidir. Нэг üç növdən olan nitqbr
üçiin eyni olan üsullardan biri olan mübaliğə эп çox epi
deyktik nitqlərə uyğundur, çünki, burada natiq danılmaz
fakt kimi qəbul olunmuş hərəkətbrb üzləşməli olur, ona bu
hərəkətbri əzəmət və gözəlliklə ancaq bürümək qalır. Misal-
49
Dostları ilə paylaş: |