tnsanlar tez-tez har hansı iki şeyin faydalı olduğunu
qəbul edir və onlarm hansının daha faydalı olduğu ba-
rəsində mübahisə etdiklərinə görə, yuxarıda dediklərimizdən
sonra böyük nemət və daha çox fayda haqqında məsələni
araşdırmalıyıq. Har hansı başqa bir şeydən üstün olan bir
şey özündə о biri şeydə olanı və üstəlik ondan başqa da bir
şeyi cəmləyir, ondan geri qalan şey isə üstün olandan kiçik-
dir. Böyük vahid və böyük rəqəmlər hər hansı kiçik olanla
hamişa belə münasibatdadir, bütün böyük və kiçik, çox və az
olanlar əksər predmetlərin vahidinə və ya sayma münasibat-
də belədir, böyük anlayışı üstünlük, kiçik anlayışı isə azlığı
bİldirir, çox və az anlayışları da belədir.
Biz nemət deyəndə hər hansı başqa şeyə görə deyil,
özlüyiində arzuolunan şeyi, hamınm can atdığı şeyi, agər
şüur va düşüncəyə sahib olsaydılar, onda hər şeyin can at-
dığı şeyi və bu kimi şeyləri yaradan və qoruyan, elacə da on-
larla bağlı olan her şeyi nemət adlandırırıq. Madam, məqsəd
elə şeydir ki, onun naminə nə isə edilir və bütün qalan şeylər
də onun naminə edilir, madam nemət insan üçün elə şeydir
ki, ona münasibətdə insan yuxarıda göstərilən xüsusiyyatlarə
malik olur, onda bela bir nəticə çıxır ki, əgər vahid və az mi-
qdar böyüyün tərkibinə daxildirsə, onda böyük miqdar va
hid və az miqdarla müqayisədə böyük nemətdir; böyük mi
qdar sayca üstünlüyə malikdir, onun tərkibinə daxil olan
vahid va kiçik miqdar bu cəhətdən ondan geri qalırlar. Və
əgər hər hansı növün nəhəng nümayəndəsi başqa növün na-
həng nümayəndəsindən üstündürsa, onda növün özü də
ikinci növü üstələyəcək va yaxud aksina, bir növ başqa növ-
dən üstündürsa, onda birinci növün nəhəng nümayəndəsi
ikinci növün nahang nümayandəsindan üstün olacaq, mesa-
tan, əgər ən hündür kişi ən hündür qadmdan hündürdürsə,
onda kişilər ümumiyyatla qadınlardan hündürdürler və ya
əksinə kişilər ümumiyyəüə qadmlardan hündürdürlərsə, on
da an hündür kişi də an hündür qadmdan hündür olacaq.
Ona göra ki, bir növün başqa növdən üstünlüyü hamin növ-
34
lərdən olan iri nüsxələrin üstünlüyü ila analojidir. Nə zaman
ki, bir nemət başqasmın ardınca gedir, bu başqası isa onun
ardınca getmir, onda bu başqası mehz böyük nemətdir. Ar-
dıcıllıq üçtərəfli ola bilməz: bir hadisə ya başqası ile eyni
vaxtda baş verir, ya da onun ardmca gəlir, ya da ondan asılı
olur, bu zaman hadisənin varlığı (chrSsis) əvvəl gələn hadi-
sənin varlığında bir mümkünlük kimi artıq mövcuddur. Mə-
səlen, sağlamlıq hamişə həyat ilə bir yerdə olur, amma həyat
sağlamlıq ilə heç da həmişə ayrılmaz olmur.
Ardıcılhq əlaqasi təlim və bilik arasmda da mövcud-
dur; mümkünlük əlaqəsi isə küfr və qarət arasmdadır, çünki,
küfr edib müqəddəs sayılan şeyləri təhqir edən adam ümu-
miyyətla qaratə qabildir. Böyük nemat yaradanm özü də
böyükdür, çünki, bu ela böyüyü istehsal etmak üçün
mümkünlük deməkdir. tstehsal sababinin daha böyük ol-
duğu şey da daha böyükdür, çünki, agar sağlamlıq üçün fay-
dalı olan xoş olan şeydan üstündürsa, onda ham də onunla
müqayisada daha böyük nemətdir, sağlamlıq da mamnu-
niyyatdan vacibdir. Öz-özlüyündə arzuolunan öz-özlüyündə
arzuolunmayandan mühümdür, məsələn, qüvva sağlamh-
qdan vacibdir, çünki sağlamlıq öz-özüna arzuolunan deyil,
qüvve isa özü-özüna arzuolunandır, nemətlərin meyarı məhz
budur. Əgar biri maqsəd, digari isa maqsad deyilsə, onda bi
rinci üstiindür, çünki, ikinci başqa bir şey üçün arzuolunan-
dır, birincisi isa özü-özünə göra arzuolunandır, məsalan,
gimnastika bədənin yaxşı vəziyyətdə olması üçün lazımdır.
Başqa şeya va ya şeylərə daha az ehtiyacı olan da üstündür,
belə ki, o, müstəqildir; о qədar da vacib olmayan va yüngül
şeylara ehtiyacı olan isa az ehtiyacı olandır. Əgər har hansı
biri başqa birisi olmadan olmursa va ya ola bilmirsa və bu
başqa birisi birincisiz olur va ola bilirsə, onda heç naya eh-
tiyacı olmayan daha müstaqildir va buna görə də böyük ne
mat kimi görünür. Əgər hər hansı bir şey mənşədirsə, о birisi
isa deyilsə va ya agar bir şey səbəbdirsə, о birisi isa səbəb
deyilsa, onda eyni şeya göra birinci ikincidan vacibdir, ona
görə ki, səbəb və mənşə olmadan пэ varlıq, пэ də yaranma
ola bilməz.
fki mənşənin böyüyündən yaranan daha böyükdür,
eləcə də iki səbəbin böyüyündən baş verən də daha böyükdür
və əksinə, iki mənşədən böyüyü odur ki, o, böyük mənşəli
olsun, iki səbəbdən də vacibi odur ki, böyüyün səbəbi olsun.
Deyilənlərdən aydm olur ki, əgər bir şey mənşədirsə, digəri
isə mənşə deyilsə, birincisi ikincisindən həm bu, həm də dig-
ər tərəfdən böyük ola bilər və eynilə digər halda olduğu ki
mi, birincisi mənşə deyilsə, о biri isə mənşədirsə, onda bi
rincisi daha mühüm görünə bilər, çünki, məqsəd mənşədən
vacibdir. Leodamant, Kallistratı ittiham edərək, deyirdi ki,
məşvərətçi icraçıdan daha çox günahkardır. Çünki, məsləhət
verilməsəydi, hərəkət də baş verməzdi. Və ya əksinə, Xabri
əleyhinə ittiham nitqi söyləyən zaman о, deyirdi ki, icraçı
məsləhətçidən daha çox günahkardır, çünki, işi görmək üçün
adam tapılmasaydı, iş görülməzdi: insanlar sui-qəsdləri ona
görə hazırlayırlar ki, kim isə onları həyata keçirsin. Az-az
tapılan şey bol-bol olandan yaxşıdır, песэ ki, məsələn, qızıl
dəmirdən yaxşıdır, onun daha az faydalı olmasına baxmay-
araq qızıla sahib olmaq böyük nemət sayılır, çünki, bu çox
çətin əldə olunur. Digər tərəfdən isə bol-bol olan az tapılan-
dan daha yaxşıdır, çünki, ondan daha geniş istifadə olunur,
“tez-tez rast gəlinənin” “nadir olandan” üstünlüyü var, buna
görə də deyilir:
Su hər şeydən yaxşıdır.42
Ümumiyyətlə, daha çətin olan, daha yüngül olandan
yaxşıdır, çünki, ona daha az rast gəlinir, digər nöqteyi-nə-
zərdən isə daha asan olan daha çətin olandan yaxşıdır, çün-
ki bizim istəklərimizə tabedir. Böyük şəyə əks olan da, yox-
luğu çox güclü hiss olunan şey də böyük nemətdir. Məziyyət
isə məziyyət olmayan şeydən üstündür, nöqsan da nöqsan
olmayan şeydən üstündür, çünki, məziyyət və nöqsan məq-
səddir, о biri keyfiyyətlər isə belə görünmürlər. Səbəblərdən
nəticələri yaxşı və ya pis tərəf üçün əhəmiyyətli olan səbəblər
36
vacibdir. Yaxşı və ya pis tərəfləri daha boyük olanlann nə-
ticələri də daha mühümdür, ona görə ki, səbəb və mənşə
necədirsə, nəticə də elədir və nəticə necədirsə, səbəb və mən-
şə də elədir. Ali dərəcəsi daha gözəl və arzuolunan şeylər də
daha yaxşıdır, məsələn, yaxşı qoxu bilməkdənsə, yaxşı gör-
т э к daha arzuolunandır, çünki, görmək qoxlamaqdan yax-
şıdır. Pulu sevməkdənsə dostları sevmək yaxşıdır, buna görə
də dostpərəstlik mənfəətpərəstlikdən yaxşıdır. Yaxşı və gözəl
olanm həddindən artıq dərəcəsi daha yaxşı və daha gözəldir;
daha yüksək və gözəl istəklər yaradan şeylər də eynilə daha
yaxşı və gözəldir, çünki, daha güclü istəklər daha böyük
obyektlərə aiddir, məhz bu səbəbdən də daha gözəl və
yüksək predmetlər tərəfindən oyandırılmış istəkbr də gözəl
və yüksəkdir. Elmlər пэ qədər gözəl və dəyərlidirsə, onların
obyektləri də bir о qədər daha gözəl və dəyərli olur, çünki,
elm necədirsə, onda olan həqiqət də elədir, belə ki, hər bir
elm öz xüsusi həqiqətinə malikdir (celeyei). Buna analoji
olaraq elmlərin obyektləri nə qədər gözəl və dəyərli olarsa,
elmbrin özü də daha gözəl və qiymətli olar. Ağıllı insanların,
ya hamınm, ya onların böyük hissəsinin, ya çoxunun, ya on-
lardan ən yaxşılarmın böyük nemət kimi təsdiq edə biləcək-
ləri və ya təsdiq etdikləri şeybr ümumiyyətb böyük nemət
hesab ediləcək, həm də ona görə ki, onların fikirbri ağıllıdır.
Bu qaydalar başqa məsələbrə də aid olunur, ona görə ki,
mahiyyət, kəmiyyət və keyfiyyət şüur və biliyin onları qəbul
etdiyi kimi olur. Biz nemət haqqmda məsələbrdən danı-
şaraq neməti şüurlu olan bütün varlıqlarm özbri üçün seçə
bilmək istədikləri bir şey kimi тйэууэп etdik. Buradan ay
dm oldu ki, şüurun daha çox üstünlük verdiyi şey böyük
nemət sayılır. Yaxşı insanlarda olan keyfıyyətbr böyük ne-
mətdir, ya da sözsüz böyük nemətdir, ya da ona görə böyük
nemətdir ki, onlar ən yaxşı adamlardır, məsəbn, mərdlik
qüwədən yaxşıdır. Böyük nemət həm də ebsidir ki, ona
üstünlüyü yaxşı adam heç bir şərt qoymadan versin, ya da
yaxşı adam olduğu üçün versin, məsəbn, ədabtsizliyə döz-
37
Dostları ilə paylaş: |