Tərif və ya məzəmmət edən insanlar üçün məqsəd -
gözəl və nöqsanlı olam fərqləndirməkdir, amma bura da
başqa mülahizələr əlavə olunur.
Ног bir növdən olan nitq üçün məhz bizim dediyimiz
məqsədin olmasmın sübutu odur ki, bəzi hallarda qalan
başqa bəndbrə görə qətiyyən mübahisə etmirlər; məsələn,
iddiaçı heç vaxt inkar etmir ki, fakt həqiqətən olub və ya bu
fakt həqiqətən də ziyan törədıb, amma, o, ədalətsiz iş
gördüyü haqqında fikirb razılaşmır, çünki, əgər belə olma-
saydı, onda heç bir məhkəmə lazım olmazdı.
Məsbhət verən natiqbr də eynilə bu cür, qaian hər
şeydə tez-tez güzəşt etsələr də, heç vaxt boyun almırlar ki,
xeyirsiz məsləhətlər verirbr və ya xeyirli şeylərdən çə-
kindirirbr; məsəbn, onlar çox vaxt qətiyyən diqqət vermir-
b r ki, qonşulan və ya bizə heç bir pislik etməyən adamları
əsarət altma almaq песэ də ədalətsizdir. Eynib, tərif və ya
məzəmmət edən natiqbr də bu adaraın пэ isə xeyirli və ya
ziyanlı bİr şey etməsinə baxmırlar, hətta bəzən ona görə tə-
rifləyirbr ki, öz faydasına zidd olaraq пэ isə gözəl bir şey
edib; məsələn, Axilli ona görə tərif edirbr ki, o, özünün bu
vaxt öb biləcəyini bib-bib dostu Patrokla yardım göstərir26,
halbuki, onun yaşamağa tam imkam var idi. Onun üçün
ölüm nə isə daha gözəl bir şey kimi, həyat isə faydalı bir şey
kimi təsəwür olunur.
D eyibnbrdən aydmdır ki, hər şeydən əvvəl göstərilmiş
hər bir qəbildən olan nitqbrin hər birinin mühakimələrini
ayrıca bilmək vacibdir, çünki, sübutlar, ehtimallar və əla-
m ətbr ritorikanın mühakiməbridir. Axı, ümumilikdə desək,
sillogizm mühakimələrdən tərtib olunur, entimema isə admı
çəkdiyimiz mühakimələrdən tərtib olunmuş sillogizmdir.
Beb ki, keçmişdə baş verə bilməyən qeyri-adi bir şey gə-
ləcəkdə də baş verməyəcək, həmişə ancaq mümkün olan şey-
b r baş verir və eynilə beb, пэ isə mümkün olmayan bir şey
heç vaxt keçmişdə baş verə bilmədiyi kimi, gəbcəkdə də
mümkün olmayan bir şey baş verə bilməz; buna görə də həm
18
məsləhət verən, həm də məhkəmə və ya epideyktik nitqlər
söyləyən natiqbr üçün mümkün olan və mümkün olmayan-
lar haqqmda, nəyin isə olduğunu və ya olmadığmı, olacağı
və ya olmayacağı haqqmda mühakiməbri qabaqcadan hazır
tutmaq zəruridir.
Bundan başqa, həm tərif edən və ya məzəmmət edən,
həm də dilə tutub inandıran, ya da dilə tutub fıkrindən da-
şmdıran, eləcə də günahlandıran, ya da bəraət qazandıran
bütün natiqlər təkcə nəyi isə sübut etməyə can atmırlar, on
lar həm də xeyir və ya şərin, ədalətin və ya haqsızlığm, gö-
zəlliyin və ya mənfurluğun böyüklüyünü və ya miskinliyini
göstərməyə çalışırlar və bu zaman predmetləri öz-özlüyiində,
ya da bir-biriləri ilə müqayisə edərək nəzərdən keçirirbr.
Bütün bunları nəzərə alaraq, aydmdır ki, ucahq və miskinlik
və böyüklük və kiçikliyə aid həm ümumi, həm də xüsusi xa-
rakterdə olan mühakimələri əldə hazır saxlamaq lazımdır;
məsəbn, nəyi böyük və ya kiçik fayda və ya böyük, ya da
kiçik cinayət və ya çox, ya da az dərəcədə ədalətli hərəkət
adlandırmaq olar; bu eynilə qalan predmetlərə də aiddir.
Bebliklə, biz nəyə dair mühakiməbrin əldə hazır tu-
tulmasımn zəruri olması haqqmda danışdıq. Bundan sonra
isə hər bir növdən olan nitqlərin predmetini ayrıca araşdır-
maq lazımdır: bu həm məşvərətçi, epideyktik, həm də məh-
к э тэ nitqlərinə aiddir.
4. Məşvarətçi nitqlərdə natiq nadan damşmah olur? - İnsanların
əlaqədə oiduğıı məsəfefarin müfassal suratdə ləhlili ritorikanm
sahəsina aid deyildir. - Ritorikaya analitik və siyasi elementhr
daxildir. - Məşvərətçi nitqhrin söyhnməsina dair beş band:
maliyyə, müharibə və sülh, ölkənin qorunmast, ölkənin ərzaq
ehtiyatı, qanunvericilik. - Natiq dövht quntluşu qayddarmı
bilmalidir.
Beblikb, hər şeydən əvvəl müəyyən etmək lazımdır ki,
insan hansı qəbildən olan fayda və ziyan barəsində məşvərət
edir, beb ki, məşvərəti bütün fayda, nemət və ziyanlar haq
qmda deyil, ancaq həm mümkün ola bilən və həm də
19
mümkün ola bilməyənlər haqqmda etmək olar. Hökmən
mövcud olan və ya olacaq və ya olmayacaq və ya ola bil-
тэуэсэк şeylər haqqında isə heç bir məşvərət ola bilməz.
Amma, ola biləcək şeylərin hamısı haqqmda da məşvərət
etmirlər, çünki, ola biləcək və bilməyəcək nemətbr arasında
elələri də var ki, onlar şeylərin təbii axarında və ya təsadüfi
olaraq meydana çıxırlar və onlarm haqqmda məşvərət et-
məyin heç bir xeyri yoxdur. Aydındır ki, ancaq elə hadisələr
haqqında məşvərət etmək olar ki, onlar təbiətbrinə görə
bizdən asılıdır və onların yaranma mənbəyi bizim
özümüzdədir. Axı biz о vaxta qədər məlum şeyləri tədqiq
edirik ki, onları düzəltməyimizin mümkünlüyünü və qeyri-
mümkünlüyünü müəyyən edək.
Burada biz insanların adətən əlaqədə olduğu məsə-
lələri bir-bir, müfəssəl şəkildə nəzərdən keçirərək növlərə
bolməyi qarşımıza məqsəd qoymalıyıq, lakin, onlara həqi-
qətə uyğun tərifı mümkün qədər verməməliyik, çünki, bu
ritorikanm sahəsinə aid olmayıb, başqa, daha dərin və hə-
qiqi elmin sahəsinə aiddir, həm də, indİ ritorikaya ona xas
olandan daha çox məsələ aid edilib.
Bizim, əvvəl də qeyd etdiyimiz kimi ritorikanm ana-
litik elm ilə əxlaqa dair siyasət elmindən ibarət olması və
onun bəzi münasibətdə dialektikaya, digarində isə sofıst
mühakimələrinə oxşarlığı düzgündür.26 Əgər biz dialektika
və ritorikam qabiliyyət kimi deyil, elm kimi nəzərdən ke-
çirmək istəsək, onda özümüz də hiss etmə dən onların təbiə-
tini məhv edərik, belə ki, onlara beb münasibət bəsləməklə
biz eb elmlərin sahəsinə keçməli olacağıq ki, onlarm sahəsi-
пэ təkcə mühakiməbr deyil, həm də məlum predmetbr də
daxildir.
tndi isə eb məsəbbrdən danışaq ki, onları kateqo-
riyalara bölmək faydalıdır və onlarm siyasət elmi üçün əhə-
miyyəti vardır. Haqqmda insanların məşvərət etdiyi və na-
tiqbrin fikir söybdiyi şeybri əsasən beş bəndə ayırmaq olar:
20
maliyyə, müharibə və sülh, ölkənin müdafıəsi, ərzağm idxalı
və ixracı və qanunvericilik.
Maliyyəyə dair məsbhət vermək istəyən şəxs bütün
dövlət gəlirbrinin bütün mənbələrini, onlarm necə və пэ qə-
dər olduqlannı bilməlidirbr ki, onlardan hər hansı biri yad-
dan çıxsa, onu gəlirə əlavə etsin və başqa birisi lazım ol-
duğundan az olanda onu artırsın; bundan başqa bütün xərc-
ləri mütləq bilmək lazımdır ki, məxaricin bir bəndi faydasız
çıxarsa onu bğv etsin, hər hansı başqa birisi isə lazım ol-
duğundan çox böyükdürsə, onu azaltsın, belə ki, insanlar
ancaq əllərində olanlara əlavə etməkb varlanmırlar, bunu
həm də xərcbri azaltmaq yolu ib əldə etmək olar.
Bütün bu məlumatları təkcə bir işin təcrübəsindən əldə
etmək olmaz: buna dair məsləhətlər vermək üçün m ütbq bu
sahədə başqalarmm qazandıqları təcrübəbri də bilmək la-
zımdır.
Müharibə və sülhə gəldikdə isə burada dövbtin gücünü
bilmək vacibdir. Indiki zamanda onun gücünün böyüklüyü
nə qədərdir və əvvəl пэ qədər olub, dövlətin gücü indi nədə-
dir və onu hansı cəhətdən daha da artırmaq lazımdır. Bun
dan başqa, bilmək vacibdir ki, dövlət hansı müharibəbri
aparıb və necə aparıb - bütün bunları təkcə öz dövlətinə
qarşı münasibətdə deyil, həm də qonşu dövbtlərə qarşı
münasibətdə də бугэптэк lazımdır. Həmçinin bilmək la-
zımdır ki, hansı qonşularla müharibə etmək ehtimalı var. Bu
ona görə lazımdır ki, daha güclü olanlarla sülh qorunub sax-
lansm, zəiflərə gəldikdə isə, eb ebmək lazımdır ki, müha-
ribənin başlanması həmişə bizdən asılı olsun.
Düşmənlərin hərbi qüvvələrini bilmək də vacibdir, on
larm qüvvələrinin bizim qüvvələrə uyğun gəlib-gəlmədiyini
bilməliyik, çünki, bu yolla biz həm faydalana bilbcəyik,
həm də ziyan vura biləcəyik. E b bunun üçün də təkcə bizim
deyil, yadlarm da apardığı müharibəbri nəzərdən keçirmək
vacibdir, çünki eyni səbəblərdən eyni nəticələr alınır.
21
Dostları ilə paylaş: |