Ölkənin qorunmasma gəldikdə isə bu qorunma üsulla-
rı ib tanış olmaq vacibdir; keşikçilərin sayını, keşikçi mən-
təqəbrinin növünü və yerlərini bilmək də vacibdir; amma,
bu məlumatları ölkə ilə yaxşı tanış olmadan əldə etmək ol
maz; bütün bunlar ona görə lazımdır ki, vacib məntəqələrin
mükəmməl qorunması üçün zəif qorunan yerlər müəyyən
olunub gücləndirilsin, lazım olmayan yerdə olan keşikçi
məntəqələri isə ləğv edilsin.
ölkənin ərzaq məsələsi sahəsində onu bilmək vacibdir
ki, ölkənin istehlakı üçün пэ qədər ərzaq lazımdır və ölkədə
istehsal olunan, eləcə də idxal olunan ərzaqlar necədir, həm-
çinin ölkənin hansı dövlətlərdən ərzaq idxal etməyə və hansı-
larına ixrac etməyə ehtiyacı var - bu həmin ölkələrlə müqa-
vilələr və ticarət sazişləri bağlamaq üçün vacibdir, bebliklə,
vətəndaşları iki kateqoriyadan olan dövlətlərlə toqquş-
maqdan çəkindirmək lazımdır; bizdən qüdrətli olanlarla və
yuxarıda göstərilmişlərə uyğun olaraq ölkəyə faydalı ola bi-
ləcək dövlətlərlə.
Əgər dövbtin təhlükəsizliyinin saxlanması üçün bütün
bu məsəblərb tanış olmaq vacibdirsə, qanunvericiliyi bil-
mək heç də bundan az vacib deyil, çünki, dövbtin rifahı qa-
ııunlardan asılıdır.
Beblikb, neçə növ dövlət qurumunun olmasım və on
larm hər biri üçün nəyin faydalı olduğunu, həmçinin dövbt
quruluşunun sözügedən formasmın öz təbiətindən irəli gə-
lən, eləcə də onun təbbtinə zidd olan hansı səbəbbrin bu
formanm məhvinə səbəb olacağmı bilmək vacibdir. Мэп
məlum idarə formasmm öz içində olan xüsusiyyətləri
üzündən məhvi haqqmda damşıram, ona görə ki, эп yaxşı
idarə formasmı çıxmaq şərti ilə yerdə qalanlarm hamısı həm
həddindən çox zəiflikdən, həm də həddən artıq gərginlikdən
məhv olublar, məsəbn, demokratiya təkcə zəifləyərək ən
sorıda oliqarxiyaya27 keçdiyi zaman deyil, həm də həddin-
dən artıq gərginlikdən də məhv ola bilər - песэ ki, qarmaq-
vari və yastı burun təkcə bu xüsusiyyətbrinin bir qədər
22
yumşalması nəticəsində ortabab formaya düşür, ebcə də
qarmaqvariliyin və yastılığın həddən çox artması nəticəsində
e b forma almır ki, o, heç buruna oxşamır.
Qanunvericiliyə münasibstdə hansı idarə formasınm
faydalı olduğunu bilmək üçiin təkcə keçmişi müşahidə et-
məklə qane olmaq olmaz, bunun üçün başqa dövlətbrin ida-
гэ formalarını da bilmək lazımdır, bilmək lazımdır ki, hansı
adamlar üçün песэ idarə forması yaranır. Bundan aydın
olur ki, qanunvericilik üçün dünyanın təsviri faydalıdır,
çünki bundan başqa xalqların qanunları ilə tanış olmaq
üçün istifadə etmək olar; dövbt işbrinin məşvərəti üçün isə
tarixçibrin əsərləri faydalıdır. Amma, bunların hamısı rito
rika deyil, siyasətin sahəsiııə aiddir.
Dövlət işbrində məsbhət vermək istəyənlərin bilməli
olduqları əsas bəndbr bunlardır. Indisə isə biz yuxarıda adı
çəkibn, eləcə də bütün başqa məsəblərdə nə məsbhət ver-
mək, harada isə nədən çəkindirmək üçün lazım olan
müddəaları şərh edəcəyik.
5. Xoşbəxtlik (eudaimonia) insan fəaliyyətinin məqsədi kimi, -
Xoşbəxtliyin dörd tərifı. - Xoşbəxtliyin tərkib hissələri. - Da-
xili və nemətlər. - Alicəmb mərışs; yaxşı və çoxsaylı övladlar
( eytechnia və polytechnia); var-dövht, yaxşı ad-san, hörmət
və ehtiram, fıziki məziyyətlər, çoxlu dosta sahib olmaq (poly-
pilia) və yaxşı adamlarla dostluq ( chnestopilia) etmək an-
iayışlarmın analizi. - “Dost” anlayışımn tarifi. - Xoşbəxt tale
(eytychia) və təsadüfi nematlər.
Hər bir insanm ayrılıqda və bütün insanlarm hamı-
sının məlum bir məqsədinin olduğunu demək olar. İnsanlar
ona çatmaq üçün bəzi şeybri seçir, digərbrindən isə yan ke-
çirbr; bu məqsəd qısa sözb desək, xoşbəxtlik (eudaimönia)
və onun tərkib hissələridir. Bebliklə, xoşbəxtliyin пэ ol-
duğunu və onun hissəbrinin nədən tbarət olduğunu araşdı-
raq, çünki, bütün inandırılaraq yola gətirməbrin və yoldan
çəkindirməbrin xoşbəxtliyə dəxli vardır. Xoşbəxtliyə aparan
şeybri və ona əks olanı, xoşbəxtliyi və ya onun hər hansı bir
23
hissəsini yaradan, ya da daha da artıran şeylərin hamısmı
etmək lazımdır, amma xoşbəxtliyi məhv edən, ona mane
olan və ya yad olan şeyləri yaradan hərəkətləri eləmək lazım
deyil.
Xoşbəxtliyi məziyyətlər iiə birləşmiş üravanlıq və ya öz
həyatından razılıq və ya təhlükəsiz xoş güzəran və ya həd-
dindən çox əmlak və quia sahib olmaq və onları qorumaq,
istifadə etmək imkanma malik olmaq imkanı kimi müəyyən
edək.28 Demək olar ki, bütün insanlar bunlarm birini və ya
bir neçəsini xoşbəxtlik kimi qəbul etməyə razı olarlar.
Əgər, xoşbəxtlik həqiqətən buna bənzər bir şeydirsə,
onun tərkib hissələrinə hökmən aşağıdakılar daxil olmalıdır:
alicənab mənşə, çoxlu dost, yaxşı adamlarla dostluq, var-
dövlət, yaxşı və çoxsaylı nəsil, xoşbəxt qocalıq. Bundan baş-
qa, sağlamlıq, gözəllik, qüvvə, boy-buxun, yarışlarda zirək-
lik kimi fiziki üstünlüklər, eləcə də, şöhrət, hörmət, müvəffə-
qiyyət kimi məziyyətlər. Ona görə ki, insan ancaq həm özü-
ndə, həm də ondan kənarda olan nemətlərə sahib olan za
man (bunlardan başqa isə nemət yoxdur) daha xoşbəxt olur.
İnsanm özündə mənəvi və cismani nemətlər, ondan kənarda
isə mənşə alicənablığı, dostlar, var-dövlət və hörmət kimi
nemətlər var. Bizim fıkrimizcə, buna qüdrət və müvəffə-
qiyyət də əlavə olunmahdır, çünki, bu halda həyat daha çox
təhlükəsiz olur.
Beləliklə, xoşbəxtliyin adı çəkilən hissələrinin hər biri
nin ayrılıqda пэ olduğunu araşdıraq.
Нэг hansı bir xalq üçün və ya dövlət üçün alicənab
mənşədən olmaq avtoxton və ya sözügedən ölkənin qədim
sakini olmaq, şan-şöhrətli xalq rəhbərlərinin nəslindən ol
maq və öz nəslində rəqabətli işlərdə şöhrət qazanmış çoxlu
igid ərlər yetişdirməkdir. Ayrıca bir adam üçün mənşənin
nəcibliyi həm ata, həm də ana xətti ilə gəlir, həm də hər iki
valideynin vətəndaş bərabərliyi ilə şərtləndirilir. Həm
bütövlükdə dövlət üçün, həm də ayrıca adam üçün alicənab
mənşədən olmaq hünər, var-dövlət və ya hörmətə layiq baş-
24
qa şeylərlə şöhrətlənmiş kişilərin nəslindən olmaq və nəsildə
çoxsaylı şbhrətli kişi, qadın, gənc və qocanın olması demək-
dir.29
Yaxşı və çoxsaylı övlad anlayışı aydmdır: dövlət üçün
yaxşı övladlara malik olmaq qüvvə, boy-buxun, gözəllik,
yarışlarda zirəklik kimi yaxşı fiziki keyflyyətləri olan çoxlu
və yaxşı cavanlara malik olmaq deməkdir, əxlaqi keyfiy-
yətlərə gəldikdə isə gənc adamm məziyyəti sadəlik və mərd-
likdir.
Aynca bir adam üçün çoxsaylı və yaxşı övladlara sahib
olmaq yuxarıda göstərilən keyfıyyətlərə malik həm kişi, lıəm
də qadın cinsindən olan uşaqlara malik olmaq deməkdir.
Qadının fiziki məziyyəti gözəllik və boy-buxun, əxlaqi
məziyyəti isə təvazökarlıq və alçaqlıq bilməyən zəhmət-
keşlikdir (aneleytheria). Нэг bir insan və bütün dövlət çalış-
malıdır ki, həm qadmlarda, həm də kişilərdə yuxarıda göstə-
rilən keyfıyyətlər olsun, çünki, qadmları lakedemoniyalı qa~
dmlar kimi əxlaqsız olan dövlətlərdə əmin-amanlıq və fıra-
vanlıq təqribən iki dəfə azdır.30
Var-dövlətin tərkib hissələrinə sikkələrin çoxluğu, tor~
pağa və daşınmaz əmlaka sahiblik, eləcə də çoxlu sürüərin
və qamətli, gözəl qulların olması da daxildir; bütün bu
mülkiyyət obyektləri danılmaz, azad insanın ləyaqətinə
uyğun və faydalı olmahdır. Mülkiyyətin faydalı obyektləri
deyəndə elələrini nəzərdə tuturuq ki, onlar azad insanm ləy-
aqətinə uyğun məhsul gətirsinlər və zövq versinlər. Мэп elə
mülkiyyət predmetlərini məhsul gətirən adlandırıram ki, on-
lardan gəlir əldə olunsun, zövq verən mülkiyyətdən heç nə
əldə olunmur, onlar ancaq istifadə olunur.
Mülkiyyətin danılmazlığı əlamətinə gəldikdə isə bu
mülkiyyətin elə yerdə və elə şərtlərlə olmasıdır ki, mülkiyyət
obyektindən istifadə üsulu sahibin özündən asılı olsun,
mülkiyyətə sahib olub-olmamağın əlaməti isə mülkiyyət
predmetinin əldən almmaq imkanımn olmasıdır; əldən
alınmaq imkam dedikdə isə onu satışa verilməsini nəzərdə
25
Dostları ilə paylaş: |