Men elə əlamətləri zəruri olaraq nəticəyə aparan ad-
landınram ki, onlardan sillogizm əmələ gəlsin. Məhz buna
gorə, bu qəbildən olan əlamətlər aşkar sübutlar (tecrnSrion)
adlandırılır, çünki, insanlar düşünəndə ki, onların dedikləri
təkzib oluna bibr, onda onlar belə hesab edirbr ki,
tecmSrion, yəni sübut olunub qurtarmış bir şeyi təqdim edib-
b r, çünki, qədim dildə “tecmar” və “peras” eyni bir məna
verir.19
Əlamətlərdən bəziiəri ümumiyə qarşı xüsusi əhəmiy-
yətindədir, necə ki, məsəbn əgər kim isə müdrikbrin ədabtli
olmadığmın əlaməti olaraq Sokratın müdrik və ədabtli ol-
duğunu göstərsin. Bu əlamətdir, amma deyibn hətta doğru
olsa beb, onu təkzib etmək olar, çünki, ondan sillogizm əldə
etmək olmaz. Başqa qəbildən olan əlamətlər, məsələn, əgər
kimsə desə ki, hər hansı bir adam xəstədir, ona görə ki, qız-
dırması var və ya hər hansı bir qadm doğub^ona görə ki,
onun südü var - bu qəbildən olan əlamətbr zərurət xarakteri
daşıyır. Ancaq bu qəbildən olan əlamətlər “tecmSrion” sayı-
lır, ona görə ki, madam onun miihakiməsi doğrudur, onda
o, heç cür təkzib edib bilməz. Ümumidən xüsusiyə aparan
əlamət, məsəbn, əgər kimsə hər hansı bir adamm tez-tez nə-
fəs almasını bu adamın qızdırmadan əziyyət çəkməsi faktı
hesab edirsə, bunu təkzib etmək olar və hətta bu iddia
düzgün olsa da, çünki, bəzən qızdırması olmayan insan da
tez-tez nəfəs ala bibr.
Beblikb, biz, ehtimalm, əlamətin və nişanənin пэ ol-
duğunu və bir-birindən пэ ib fərqbndiyini dedik, bundan
başqa isə biz “Analitikada”20 bəzi səbəbbrin sillogizm qay-
daiarı ilə əldə editdiyinin, digərbrinin isə bu qaydalarla çı-
xarılmadığımn səbəbbrini ətraflı şəkildə araşdırdıq.
Bız, həmçinin dedik ki, misal istiqamətləndirmədir və
bu istiqamətlandirməyə aid olanları izah etdik: misal пэ his-
sənin tama, пэ tamm hissəyə, пэ də tamm tama müna-
sibətini yox, hissənin hissəyə, oxşarm oxşara münasibətini
bildirir, bu о vaxt olur ki, verilmiş hər ıki hadisə eyni ha-
14
disələr kateqoriyasından olsun və onlardan biri о birindən
daha çox məşhur olsun: məsəbn, biz fərz edirik ki, Dionisi
özü üçün silahlı mühafızəçi təbb edərək tiran olmaq niyyə-
tindədir, çünki, bundan əvvəl Pisistrat tiran olmaq qərarma
gələrək mühafizə tələb edib və təbbi ödənən kimi tiran olub;
Megaralı Flagen21 və bizə yaxşı tanış olan bir çox adamlar
da belə hərəkət edibbr; onlarm hamısı məhz bu məqsədə
görə Dionisiyə qarşı münasibətdə misal olurlar, çünki biz
Dionisini yaxşı tanımırıq və dəqiq bilmirik ki, ‘o məhz bu
məqsədlə özü üçün mühafizə tələb edir. Bütün gətirdiyimiz
misallar ümumi müddəaya uyğun gəlir; madam insan özü
üçün mühafizə
tələb edir, onda, o, tiran olmağı düşünür.
Biz apodiktik22 kimi görünən inandırma üsullarmı песэ
və nədən tərtib olunduğunu söylədik. Entimemalar arasında
demək olar ki, bütün tədqiqatçılar tərəfindən tamam unudu-
lan bir böyük fərq var, bu da sillogizmbrin dialektik meto-
duna aid olanm eynidir və ondan ibarətdir ki, entimemala-
rın bəziləri sillogizmin ritorik, eləcə də dialektik metodu ilə
yaramr, digərləri isə başqa sənət və imkanlara (dynameis)
uyğun yatamt; otılardan bəziləri tamamlammş vəziyyətdə
mövcuddur, bəzibri isə hələ tamamlanmayıblar. Bunun nə-
ticəsində onlardan istifadə edən insanlar özləri belə bilmə-
dən onlardan lazım olduğundan daha çox istifadə edir və
artıq sadə natiq rolundan çıxırlar. Əgər biz fıkrimizi daha
ətraflı açsaq, dediyimiz daha aydm olar. Мэп deyirəm ki,
dialektik
vs ritorik sillogizmbr bizim ümumi yerbrb - top-
larla (topoi) damşdığımıza aiddir; onlar ədalət, təbiət hadi-
sələri ve bir çox bir-birindən fərqli predmetbr haqqmda
mühakimə yürütmək üçün ümumidirbr; məsəbn, böyüyün
və kiçiyin topu belədir, çünki, bunun əsasında həm ədalət və
təbiət hadisəbri, həm də hər hansı başqa bir predmetə
münasibətdə - hətta bu predmetbr təbiətcə tamamilə müxtə-
lif olsalar da - sillogizm və ya entimema qurmaq üçün eyni
cür əlverişlidirlər. Mənim xüsusi adlandırdığım entimemalar
müxtəlif növ və qəbillərdən olan hadisəbrə aid mühakimə-
15
lərdən alınır; məsələn, fizikamn mühakiraələri mövcuddur,
amma onlardan etikaya aid entimema və sillogizm əldə et-
mək olmaz, etika sahəsmdə də başqa mühakimələr mövcud-
dur ki, onlardan fızika üçün, eləcə də bütün başqa elm sahə-
ləri üçün nəticə çıxarmaq olmaz. Birinci qəbildən olan enti
memalar, yəni (topoi), insanı hər hansı bir xüsusi elm sahə-
sində bilikli edə bilməz, çünki, onlar heç bir müəyyən pred-
metə toxunmurlar. Ikinci qəbildən olan entimemalara gəl-
dikdə isə biz miihakiməbri пэ qədər yaxşı seçsək, bir о qədər
də tez və hiss olunmadan dialektika və ritorikadan fərqli
elm sahəsini yaradarıq və əgər biz əsas müddəalara qədər
çatsaq, onda artıq qarşımızda dialektika və ritorikanı deyil,
əsas müddəalarına yiyəbndiyimiz elmi görərik. Entime-
maların çoxu bu özəl müddəalardan əldə olunur, toplardan
isə daha az entimema əldə olunur.
Indi, biz, eynilə “Topik”də23 olduğu kimi entimema
növbrini, həm də onlarm əldə olunacağı topları nəzərdən
keçirək. Нэг bir ayrı qəbildən olan predmetlərə xas olan
mühakimələri mən növ adlandırıram, bütün predmetiər üçün
ümumi olan mühakiməbri isə top adlandırıram.
Behiiklə, əvvəlcə növlərdən danışaq. Amma эп əvvəl
ritorikanın qəbillərini nəzərdən keçirək ki, onların sayrnı
тйэууэп edib hər birinin element və mühakiməbrini ayn-
ayrılıqda araşdıraq.
3. Nitqin tdrtib olunduğu üç element. - Üç cür dinhyici. - Rito-
rik nitqhrin üç növü,- Məşvərətçi, mahkamə, epideyktik24 nitq
h r in predmeti. Н эг üç nitq növünün hər birinin nazarda tut-
duğıt vaxt. - Н эг bir növ nitqin məqsədi. - Нэг bir növ nitqin
mühakiməlarini bilmək zərurəti.
Ritorikanm üç növü var, ona görə ki, üç cür qəbildən
olan dinləyici var. Nitq üç elementdən: natiqin özü, onun
damşacağı predmet və onun müraciət etdiyi şəxsdən iba-
rətdir; bütün bunların son məqsədi dinbyicidir. Dinbyici
hökmən ya sadə tamaşaçı, ya hakim olur və həm də artıq
16
№
baş vermiş və ya baş verəcək şeyin hakimi olur. Olacaqlar
haqqmda düşünən insana misal kimi xalq yığmcağı üzvünü,
artıq olmuşları düşünən insana məhkəmə üzvünü, ancaq na
tiqin istedadına fikir verən adama isə sadə dinləyicini misal
gətirə bilərik, Beləlikb, təbii olaraq üç növ ritorik nitq mey-
dana
çıxır: məşvərətçi, məhkəmə və epideyktik. Məşvərətçı
nitqlərin işi ya razılaşmaq, ya da rədd etməkdir, çünki, özəl
həyatda məşvərət etməlı olan adamlar kimi kütb qarşısmda
nitq söybysn natiqlər də iki şeydən birini edirbr. (ya razıla-
şır, ya da rədd edirlər).
Məhkəmə nitqlərinə gəldikdə isə, onlarm işi
ya ittiham
etmək, ya da bəraət qazandırmaqdır, çünki, məhkəmədə çə-
kişən tərəfbr mütləq iki şeydən birini edirlər - ya ittiham
edirbr, ya da özlərini təmizə çıxarırlar.
Epideyktik nitqbrin işi isə tərifləmək və ya məzəmmət
etməkdir. Нэг bir növ nitqin nəzərdə tutduğu vaxta gəldikdə
isə, insan məşvərət edərkən gələcəyi nəzərdə tutur, o, nəyi isə
rədd edərək və ya nə ib isə razılaşaraq ancaq gələcək üçün
məstahətiət verir. Məhkəmədə çəkişən insamn işı keçmiş ilə-
dir, çünk'ı, məbkəmədə həınişə artıq baş vermış hadisələrə
görə biri ittiham edir, о birİ isə müdafiə olunur. Epideyktik
natiqlər üçün isə hazırkı dövr daha çox vacibdir, çünki, hamı
mövcud olan bir şeyə görə ya tərif, ya da məzəmmət edir;
amma, natiqbr tez-tez başqa zamanlardan həddindən çox
istifadə edirbr: keçmişi xatırlayır və ya gələcək üçün Гэг-
ziyyəbr qururlar. Нэг bir növdən olan nitqbrin müxtəlif
məqsədləri var və üç nitq növü olduğuna görə üç məqsəd də
mövcuddur: məsləhət verən insanın məqsədi fayda və ziyan-
dır - biri məsbhət verərək yaxşıhğa təhrik. edir, о biri isə fik-
rindən daşındıraraq pis olandan uzaqlaşdırır; yerdə qalan
mühakimələr: ədabtli olan və ədabtsiz olan, gözəl olan və
rüsvayçı olan burada ikinci plandadır.
Məhkəmədə çəkişənbrin məqsədi ədabt və ya ədabt-
sizlikdir, amma onlar da buna, .müxtəlif-mülahizəbr əlavə
e d i r b r .
j A z a r b s y c a n R e s p u b iik a s t P r e z id e n t- : .;nı
|
Işir.r S d a rə s i
5