Aristotel r I t o r I k a birinci kitab Ikinci kitab Üçüncü kitab Baki-2008

Men  elə  əlamətləri  zəruri  olaraq  nəticəyə  aparan  ad- 
landınram  ki,  onlardan  sillogizm  əmələ  gəlsin.  Məhz  buna 
gorə,  bu  qəbildən  olan əlamətlər  aşkar  sübutlar  (tecrnSrion) 
adlandırılır,  çünki,  insanlar  düşünəndə  ki,  onların  dedikləri 
təkzib  oluna  bibr,  onda  onlar  belə  hesab  edirbr  ki, 
tecmSrion, yəni sübut olunub qurtarmış bir şeyi təqdim edib- 
b r,  çünki,  qədim  dildə  “tecmar”  və  “peras”  eyni  bir  məna 
verir.19
Əlamətlərdən  bəziiəri  ümumiyə  qarşı  xüsusi  əhəmiy- 
yətindədir, necə ki, məsəbn əgər kim isə müdrikbrin ədabtli 
olmadığmın  əlaməti  olaraq  Sokratın  müdrik  və  ədabtli  ol- 
duğunu  göstərsin.  Bu  əlamətdir,  amma  deyibn  hətta  doğru 
olsa beb, onu təkzib etmək olar, çünki, ondan sillogizm əldə 
etmək  olmaz.  Başqa  qəbildən  olan  əlamətlər,  məsələn,  əgər 
kimsə desə ki,  hər hansı bir adam xəstədir, ona görə  ki, qız- 
dırması  var  və  ya  hər  hansı  bir  qadm  doğub^ona  görə  ki, 
onun südü var -  bu qəbildən olan əlamətbr zərurət xarakteri 
daşıyır.  Ancaq  bu qəbildən olan  əlamətlər  “tecmSrion”  sayı- 
lır,  ona  görə  ki,  madam  onun  miihakiməsi  doğrudur,  onda 
o,  heç  cür  təkzib  edib  bilməz.  Ümumidən  xüsusiyə  aparan 
əlamət, məsəbn, əgər kimsə hər hansı bir adamm tez-tez nə- 
fəs  almasını  bu  adamın  qızdırmadan  əziyyət  çəkməsi  faktı 
hesab  edirsə,  bunu  təkzib  etmək  olar  və  hətta  bu  iddia 
düzgün  olsa  da,  çünki,  bəzən  qızdırması  olmayan  insan  da 
tez-tez nəfəs ala bibr.
Beblikb,  biz,  ehtimalm,  əlamətin  və  nişanənin  пэ  ol- 
duğunu  və  bir-birindən  пэ  ib   fərqbndiyini  dedik,  bundan 
başqa isə biz  “Analitikada”20 bəzi  səbəbbrin  sillogizm  qay- 
daiarı  ilə  əldə  editdiyinin,  digərbrinin  isə  bu  qaydalarla  çı- 
xarılmadığımn səbəbbrini ətraflı şəkildə araşdırdıq.
Bız,  həmçinin  dedik  ki,  misal  istiqamətləndirmədir  və 
bu istiqamətlandirməyə aid olanları  izah etdik:  misal пэ  his- 
sənin  tama,  пэ  tamm  hissəyə,  пэ  də  tamm  tama  müna- 
sibətini  yox,  hissənin  hissəyə,  oxşarm  oxşara  münasibətini 
bildirir,  bu  о  vaxt  olur  ki,  verilmiş  hər  ıki  hadisə  eyni  ha-
14
disələr  kateqoriyasından  olsun  və  onlardan  biri  о  birindən 
daha çox  məşhur  olsun:  məsəbn,  biz fərz edirik ki,  Dionisi 
özü  üçün  silahlı  mühafızəçi  təbb  edərək tiran olmaq  niyyə- 
tindədir,  çünki, bundan  əvvəl Pisistrat tiran olmaq qərarma 
gələrək mühafizə tələb edib və təbbi ödənən kimi tiran olub; 
Megaralı  Flagen21  və  bizə yaxşı  tanış olan bir çox adamlar 
da  belə  hərəkət  edibbr;  onlarm  hamısı  məhz  bu  məqsədə 
görə  Dionisiyə  qarşı  münasibətdə  misal  olurlar,  çünki  biz 
Dionisini  yaxşı  tanımırıq  və  dəqiq  bilmirik  ki,  ‘o  məhz  bu 
məqsədlə  özü  üçün  mühafizə  tələb  edir.  Bütün  gətirdiyimiz 
misallar  ümumi  müddəaya  uyğun  gəlir;  madam  insan  özü 
üçün mühafizə tələb edir, onda, o, tiran olmağı düşünür.
Biz apodiktik22 kimi görünən inandırma üsullarmı песэ 
və nədən tərtib olunduğunu söylədik.  Entimemalar arasında 
demək olar ki, bütün tədqiqatçılar tərəfindən tamam unudu- 
lan  bir  böyük fərq var,  bu da sillogizmbrin dialektik meto- 
duna  aid olanm eynidir  və  ondan  ibarətdir  ki, entimemala- 
rın bəziləri sillogizmin ritorik, eləcə  də  dialektik metodu ilə 
yaramr,  digərləri  isə  başqa  sənət  və  imkanlara  (dynameis) 
uyğun  yatamt;  otılardan  bəziləri  tamamlammş  vəziyyətdə 
mövcuddur,  bəzibri isə hələ tamamlanmayıblar.  Bunun  nə- 
ticəsində  onlardan  istifadə  edən  insanlar  özləri  belə  bilmə- 
dən  onlardan  lazım  olduğundan  daha  çox  istifadə  edir  və 
artıq  sadə  natiq  rolundan  çıxırlar.  Əgər  biz  fıkrimizi  daha 
ətraflı  açsaq,  dediyimiz  daha  aydm  olar.  Мэп  deyirəm  ki, 
dialektik vs ritorik sillogizmbr bizim ümumi yerbrb -  top- 
larla  (topoi)  damşdığımıza  aiddir;  onlar  ədalət,  təbiət  hadi- 
sələri  ve  bir  çox  bir-birindən  fərqli  predmetbr  haqqmda 
mühakimə  yürütmək  üçün  ümumidirbr;  məsəbn,  böyüyün 
və kiçiyin topu belədir, çünki, bunun əsasında həm ədalət və 
təbiət  hadisəbri,  həm  də  hər  hansı  başqa  bir  predmetə 
münasibətdə - hətta bu predmetbr təbiətcə tamamilə müxtə- 
lif olsalar da -  sillogizm və ya entimema qurmaq üçün eyni 
cür əlverişlidirlər. Mənim xüsusi adlandırdığım entimemalar 
müxtəlif növ  və  qəbillərdən  olan  hadisəbrə  aid  mühakimə-
15

---

lərdən  alınır;  məsələn,  fizikamn  mühakiraələri  mövcuddur, 
amma  onlardan  etikaya  aid  entimema  və  sillogizm  əldə  et- 
mək olmaz, etika sahəsmdə də başqa mühakimələr mövcud- 
dur ki,  onlardan fızika üçün, eləcə də bütün başqa elm sahə- 
ləri üçün  nəticə  çıxarmaq  olmaz.  Birinci  qəbildən  olan  enti­
memalar,  yəni (topoi),  insanı  hər  hansı  bir  xüsusi elm sahə- 
sində bilikli edə bilməz,  çünki,  onlar  heç  bir  müəyyən  pred- 
metə  toxunmurlar.  Ikinci  qəbildən  olan  entimemalara  gəl- 
dikdə isə biz miihakiməbri пэ qədər yaxşı seçsək, bir о qədər 
də  tez  və  hiss  olunmadan  dialektika  və  ritorikadan  fərqli 
elm  sahəsini  yaradarıq  və  əgər  biz  əsas  müddəalara  qədər 
çatsaq,  onda  artıq  qarşımızda dialektika  və ritorikanı  deyil, 
əsas  müddəalarına  yiyəbndiyimiz  elmi  görərik.  Entime- 
maların  çoxu bu özəl  müddəalardan  əldə  olunur,  toplardan 
isə daha az entimema əldə olunur.
Indi,  biz,  eynilə  “Topik”də23  olduğu  kimi  entimema 
növbrini,  həm  də  onlarm  əldə  olunacağı  topları  nəzərdən 
keçirək.  Нэг  bir  ayrı  qəbildən  olan  predmetlərə  xas  olan 
mühakimələri mən növ adlandırıram, bütün predmetiər üçün 
ümumi olan mühakiməbri isə top adlandırıram.
Behiiklə,  əvvəlcə  növlərdən  danışaq.  Amma  эп  əvvəl 
ritorikanın  qəbillərini  nəzərdən  keçirək  ki,  onların  sayrnı 
тйэууэп  edib  hər  birinin  element  və  mühakiməbrini  ayn- 
ayrılıqda araşdıraq.
3.  Nitqin  tdrtib olunduğu üç element.  -   Üç cür dinhyici.  -  Rito- 
rik nitqhrin üç növü,- Məşvərətçi,  mahkamə,  epideyktik24 nitq­
h r in  predmeti.  Н эг  üç  nitq  növünün  hər  birinin  nazarda  tut- 
duğıt  vaxt.  -  Н эг  bir növ nitqin  məqsədi.  -   Нэг  bir  növ  nitqin 
mühakiməlarini bilmək zərurəti.
Ritorikanm  üç  növü  var,  ona  görə  ki,  üç  cür  qəbildən 
olan  dinləyici  var.  Nitq  üç  elementdən:  natiqin  özü,  onun 
damşacağı  predmet  və  onun  müraciət  etdiyi  şəxsdən  iba- 
rətdir;  bütün  bunların  son  məqsədi  dinbyicidir.  Dinbyici 
hökmən  ya  sadə  tamaşaçı,  ya  hakim  olur  və  həm  də  artıq
16
№
baş  vermiş  və  ya  baş  verəcək  şeyin hakimi  olur.  Olacaqlar 
haqqmda düşünən insana misal kimi xalq yığmcağı üzvünü, 
artıq olmuşları düşünən insana məhkəmə üzvünü, ancaq na­
tiqin  istedadına fikir verən adama isə sadə dinləyicini  misal 
gətirə bilərik,  Beləlikb, təbii olaraq üç növ ritorik nitq mey- 
dana  çıxır:  məşvərətçi,  məhkəmə  və  epideyktik.  Məşvərətçı 
nitqlərin işi ya razılaşmaq,  ya da rədd  etməkdir,  çünki,  özəl 
həyatda məşvərət etməlı olan adamlar kimi kütb qarşısmda 
nitq söybysn natiqlər də iki şeydən birini edirbr.  (ya razıla- 
şır, ya da rədd edirlər).
Məhkəmə nitqlərinə gəldikdə isə, onlarm işi ya ittiham 
etmək, ya da bəraət qazandırmaqdır, çünki, məhkəmədə çə- 
kişən  tərəfbr  mütləq  iki  şeydən  birini  edirlər  -   ya  ittiham 
edirbr, ya da özlərini təmizə çıxarırlar.
Epideyktik nitqbrin işi isə tərifləmək və ya məzəmmət 
etməkdir. Нэг bir növ nitqin nəzərdə tutduğu vaxta gəldikdə 
isə, insan məşvərət edərkən gələcəyi nəzərdə tutur, o, nəyi isə 
rədd  edərək və ya  nə  ib  isə  razılaşaraq ancaq  gələcək üçün 
məstahətiət verir. Məhkəmədə çəkişən insamn işı keçmiş ilə- 
dir,  çünk'ı,  məbkəmədə  həınişə  artıq  baş  vermış  hadisələrə 
görə  biri ittiham edir,  о birİ isə müdafiə olunur.  Epideyktik 
natiqlər üçün isə hazırkı dövr daha çox vacibdir, çünki, hamı 
mövcud  olan  bir  şeyə  görə  ya  tərif,  ya  da  məzəmmət  edir; 
amma,  natiqbr  tez-tez  başqa  zamanlardan  həddindən  çox 
istifadə  edirbr:  keçmişi  xatırlayır  və  ya  gələcək  üçün  Гэг- 
ziyyəbr  qururlar.  Нэг  bir  növdən  olan  nitqbrin  müxtəlif 
məqsədləri var və üç  nitq  növü olduğuna görə üç məqsəd də 
mövcuddur: məsləhət verən insanın məqsədi fayda və ziyan- 
dır -  biri məsbhət verərək yaxşıhğa təhrik. edir, о biri isə fik- 
rindən  daşındıraraq  pis  olandan  uzaqlaşdırır;  yerdə  qalan 
mühakimələr:  ədabtli  olan  və  ədabtsiz  olan,  gözəl  olan  və 
rüsvayçı olan burada ikinci plandadır.
Məhkəmədə  çəkişənbrin məqsədi  ədabt  və  ya  ədabt- 
sizlikdir,  amma  onlar  da  buna, .müxtəlif-mülahizəbr  əlavə
e d i r b r .  
j A z a r b s y c a n   R e s p u b iik a s t  P r e z id e n t- : .;nı
| 
Işir.r  S d a rə s i 
5

---