Atatürk üNİversitesi TÜRKİyat araştirmalari enstiTÜSÜ dergiSİ Sayı / Number 57 Güz / Autumn 2016

1554

* TAED

 

57            

 

     

         

 

 

                                         Ergin JABLE 

 

İki kelimenin kaynaşmasıyla, kelimelerden birinde yutulma gerçekleşebilir: 

dertüz < dört yüz (OS) 

1.2.10. Büzülme 

Kelime  ortasındaki  bir  veya  daha  fazla  seste  gerçekleşen  erime  veya  yutulmalarla 

meydana gelen ses kayıplarıdır. 

bilim << biliyorum (OS), bilırsenız << biliyorsanız (OS) 

1.2.12. Düşme 

Kelime sonundaki bir sesin, kendinden önceki sesin açıklığında erimeye fırsat bulmadan 

kaybolmasıdır. 

Ø < I#           

çüşey << köşeyi (OS)

9

, yugoslaviyay << yugoslavyayı (OS)  

Ø < h/ 

met- < meth- (OS)          

1.2.13. İncelme 

Nitelik  bakımından,  ses  organının  arka  tarafında  teşekkül  eden  bir  ünlünün  teşekkül 

noktasının öne kaymasıdır. 

Dobırçan Türk ağzında, art sıradan ünlü dizisine sahip birtakım kelimelerdeki ünlülerin, 

bazen birinin incelerek ünlü uyumunu bozduğu görülürken bazen de hepsinin incelerek incelik 

bakımından uyuma girdiği görülebilir: 

koyinlar  <  koyunlar  (OS),  kutisi  <<  kutusu  (OS)

10

,  misir  <<  mısır  (OS),  pusiy  << 

pusuyu (OS), tenkıni << tankını (OS)  

1.2.14. Kalınlaşma 

Nitelik  bakımından  ses  organının  ön  tarafında  teşekkül  eden  bir  sesin  teşekkül 

noktasının dudağa kaymasıdır: 

                                                           

9

 Dindar, 1981, s. 125. 

10

 Dindar, 1981, s. 125.

 

---

Dobırçan Türk Ağzında Ses Olayları       

 

 

 

 

 

       

TAED 

57* 1555

 

 

Alıntı  kelimelerde  dikkat  çeken  ve  kelimede  art  ünlülerin  tercih  edilmesi  şeklinde 

gözlemleyebildiğimiz bir kalınlaşma vardır: 

a < e  

halal < helal (OS)    

cÀldınız << geldiniz (OS)  

1.2.15. Genişleme 

Kelimede  dilin  alçak  konumunda  seslendirilen  bir  sesin,  dilin  yüksek  konumunda 

seslendirilir hâle gelmesidir: 

e < i  

deyecēz << diyeceğiz (OS), nene < nine (HG)

11

    

1.2.16. Daralma 

Kelimede  dilin  yüksek  konumunda  seslendirilen  bir  sesin,  dilin  alçak  konumunda 

seslendirilir hâle gelmesidir: 

i < e 

 

çiyfıni  <<  keyfini  (OS),  ileştıridilar  <<  eleştirirdiler  (OS),  niydım  <<  neydim  (OS), 

niymiştırlar << neymiştirler (OS)      

U < O   

kumutani << komutanı (OS) 

1.2.17. Düzleşme 

Nitelik bakımından yuvarlak olan bir ünlünün düz hale gelmesidir. 

i < u           

kaybolmiş << kaybolmuş (OS) 

 

                                                           

11

 Dindar (1981, s. 125). 

---

1556

* TAED

 

57            

 

     

         

 

 

                                         Ergin JABLE 

 

e < ü        

güçey << göçüyor (OS)                

1.2.18. Yuvarlaklaşma 

Nitelik bakımından düz olan bir ünlünün yuvarlak hâle gelmesidir. Düzleşmeye nazaran 

yuvarlaklaşma daha yaygındır: 

U < I   

evum < evim (OS)

12

 

u < a            

c

r << kafir (OS)   

o < e            

novakıt << ne vakit (OS)              

1.2.19. İkizleşme 

Kelime  içindeki  bir  sese  (ünsüz),  nitelik  itibarıyla  tıpatıp  benzeyen  bir  sesin  türemesi 

olayıdır: 

şş/ < ş/         

yaşşayanlar << yaşayanlar (OS)  

tt/ < t/   

ottuz << otuz (OS)  

1.2.20. Tekleşme 

Kelime içinde mevcut olan ünsüz çiftlerinden birinin kaybolmasıdır: 

Ekleşmeyle birlikte ortaya çıkan ikizleşme örnekleri de vardır: 

yoladi << yolla-r-dı (OS) 

                                                           

12

 Dindar “Doburçan Lehçesiyle Söylenen Halk Masalları” başlıklı yazısında, “öteye ve kapış-” kelimelerinin “ütüye 

ve kapuş-” olarak kullanıldığını, burada kelime ortasındaki “öteye” kelimesinin ortasındaki “e” sesinin “ü” sesine ve 

“kapış-“  kelimesinin  ortasındaki  “ı”  sesinin  “u”  sesine dönüşerek  Dobırçan  Türk  Ağzında  yuvarlaklaşma  meydana 

geldiğini görürüz.

 

---

Dobırçan Türk Ağzında Ses Olayları       

 

 

 

 

 

       

TAED 

57* 1557

 

 

Tekleşme olayına genellikle alıntı kelimelerde rastlanır. Dobırçan Türk ağzı bu şekilde, 

ikiz ünsüz bulunduran yabancı kelimeleri Türkçeleştirme yolunu benimsemiştir: 

/c/ < /cc/      

haca << hacca (OS)      

/d/ < /dd/ 

 

bedoasi << bedduası (OS) 

/k/ < /kk/ 

 

çanakala << çanakkale (OS), haki << hakkı (SG), teşekür < teşekkür (OS) 

/l/ < /ll/  

güliye << güllüye (OS), mola < molla (OS), nimetulanın << nimetullahın (OS)  

/ss/ < /ss/ 

namısız << namussuz (OS) 

/v/ < /vv/ 

 

evel < evvel (HG) 

1.2.21. Toplaşma 

Bir  kelimede  iki  ünlü  yan  yana  gelince  Türkçe  bu  ünlülerin  arasında  “y”  yardımcı 

ünsüzünü türetir. İkinci ünlü vurgusuz orta hecenin dar ünlüsü olur; bu dar ünlüler kendilerini 

koruyamadıkları için düşerler. Böylece kelimenin hece sayısında azalma gerçekleşir. Dobırçan 

Türk ağzında toplaşma olayı, sola toplaşma şeklinde görülmektedir: 

aylenın  << ailenin (OS) 

1.2.23. Kaynaşma 

Konuşma  sırasında,  yan  yana  gelen  iki  kelimeden  birinin  son,  diğerinin  ilk  seslerinin 

anlamca  birleşme  görülmeden  bazı  ses  olaylarının  da  etkisiyle  kaynaşması  sonucunda,  bu  iki 

kelimenin, bir kelime gibi söylenmesidir: 

---