Aydın Əli-zadə
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Avqustinusdan sonra Avropa fəlsəfəsi
113 bu çarlıq daha da möhkəmlənmiĢ, çoxalmıĢdır. Bu hadisədən sonra Tanrı çarlığını təmsil edənlər Kilsə qurumunda birləĢmiĢdirlər və bu dünyaya qarĢı davam gətirirlər. Göründüyü kimi bu fikirlərin neoplatoçuların və qnostiklərin dünyanın qaranlıq zülmət olduğu və burada Tanrıya, nura doğru yönələn az saylı bilikli insanların mövcud olması ideyaları ilə bənzərlik vardır. Ġlahi çarlığın (Kilsənin) nümayəndələri bu dünyada maddiyyata bağlı olan, Tanrını tanımayanlarla yaĢamağa məcburdurlar və daim onlara qarĢı mübarizə aparırlar. Dünyada mövcud olan dövlətlər «quldur təĢkilatlarıdır». Onlar yalnız qarət, baĢqa ərazilərin, insan mülkiyyətinin zəbt olunması məqsədini güdürlər. Bu dövlətlərdə insanlar arasında ədalətsizlik, bir-birinin üzərində ağalıq etmək cəhdləri, maddi sərvətlərin yığılması hökm sürür. Əslində romalılar bu keyfiyyətlərlə fəxr edirdilər. Lakin əslində bütün bunlar insanlar arasında nifaqa səbəb olur. Lakin Tanrı və dünya çarlıqlarının mübarizəsinə baxmayaraq, onların hər ikisi Tanrının razılığı ilə mövcuddur. Buna görə də bu dünyanın dövlətlərinə qarĢı çıxıĢ etmək olmaz, çünki hər bir, (hətta pis) hakimiyyət Tanrıdandır. Dövlətin daxilində bu dünya ilə bağlı olmayan və Tanrı çarlığına aid olan Kilsə qurumu vardır. Dövlət Kilsəyə qulluq etsə və onun maraqlarını əks etdirsə vahid bir ictimai təĢkilata nail olmaq olar. Beləliklə Avqustinus teokratik 239 cəmiyyətin tərəfdarı idi. Teokratik dövlətlər təqdirə layiqdirlər. Dünyəvi dövlətlər isə pislənməlidir. Romanın siyasi nöqteyi- nəzərindən süquta uğraması Ģəraitində Avqustinus, onun daxilində olan Kilsə qurumunun güclənməsinin ideoloqu idi. Yəni Roma öz günahları ucbatından məhv olduğu halda, onun içində Ġlahi çarlığın tərkib hissəsi olan Kilsə öz mənəvi, siyasi, iqtisadi qüvvəsini saxlamalı idi. Həqiqətən də Romanı süquta uğradan barbarlar, Kilsənin nüfuzuna heç bir zərbə vura bilməmiĢdilər. Sonda onlar Xristianlığı qəbul etdilər və öz mədəniyyətlərini bir neçə əsr ərzində bu dinin ehkamları üzərində qurdular. Avqustinusun teokratik hakimiyyətinin ideyaları Roma papazlarının hakimiyyətinin və hörmətinin möhkəmlənməsində böyük rol oynamıĢdır. Tarixin Tanrının qəza və qədərindən asılı olduğunu vurğulayan Avqustinus dünya dövlətlərinin tarixlərini dövrlərə bölür. Bu dövrləĢmə Əhdi Ətiqdə bəhs edilən yaradılıĢın altı günü ilə, insan həyatının altı dövrü ilə və Bibliyada təsvir edilən Xristianlığın tarixi mərhələləri ilə aparılır. Ġnsan həyatının altı dövrü - körpəlik, uĢaqlıq, yeniyetəmlik, gənclik, 239 Teokratiya (yunanca ―theos‖ - Tanrı, ―kratos‖ - hakimiyyətdir) – siyasi hakimiyyətin ruhanilərə və Kilsə xadimlərinə məxsus olmasıdır. 114 yetkinlik və qocalıqdır. Bu dövrlərin birincisi Adəm və Həvvanın yaradılıĢından Nuh tufanına qədər olan dövrdür, sonuncusu isə (qocalıq) Ġsanın gəliĢi və Xristianlıq dövrüdür. Bu sonuncu dövr qiyamətə qədər davam edəcək. Göründüyü kimi, Avqustinus dünya tarixini inkiĢafda və tərəqqidə görürdü. Eyni zamanda, bu inkiĢaf esxatoloji 240 xarakter daĢıyırdı. Avqustinusdan sonra Avropa fəlsəfəsi Avqustinus Aureliusdan sonra Avropada fəlsəfi, siyasi-ictimai fikir tənəzzülə uğramıĢdır. Müqəddəs ataların fikirləri və kitabları Kilsə təliminin əsasını təĢkil etmiĢdir və ehkam Ģəklində tədris edilirdi. Antik fəlsəfə, demək olar ki, sıxıĢdırılıb, unudulub, ortadan çıxarılmıĢdır. Antik ədəbiyyat isə, xristian təəssübkeĢləri tərəfindən məhv edilmiĢdi, bir qismi isə, kilsə kitabxanalarında qalıb, tamamilə unudulmuĢdu. XIII əsrə qədər Avropada mənəvi, ictimai və siyasi həyatın əsasını təĢkil edən xristian fəlsəfəsi, neoplatonizmin güclü təsiri altında formalaĢmıĢdır. Lakin neoplatoçu filosofların əsərlərinə və Ģəxsiyyətlərinə maraq olmamıĢdır. O dövrün ilahiyyatçıları öz əsərlərində əsasən Avqustinus Aureliusun təliminin müddəalarını təkrarlayırdılar, onu Ģərh edirdilər, bəzən isə onun müəyyən fikirlərini tənqid edirdilər. Məsələn, Reyalı Faust adlı bir mütəfəkkir, Avqustinusdan fərqli olaraq, ruhların maddədən ibarət olduğunu iddia edirdi. Onun fikrincə, əgər ruh bədənə can verirsə, deməli o onun hansısa bir yerində yerləĢir və maddədir. Maddə olmayan varlıq isə yalnız Tanrıdır. Faustu təkzib və tənqid edən Klavdianus (Claudianus) Mamertus (474-cü ildə ölmüĢdür), ruhun maddə olmadığını subut edərək, əsasən Avqustinusun «De quantitate aniniae» kitabına istinad edirdi. «De statu animae» (Ruhun statusu haqqında) əsərində o, xeyirlərin təsnifatını vermiĢdi: 1) Tanrı – ən yüksək xeyirdir. Ona məkanda hərəkət, zamanda dəyiĢmə keyfiyyətləri aid edilə bilməz. O muhakimə edib, muhakimə edilə bilməz. 2) Tanrıdan sonra ruh gəlir. O müəyyən keyfiyyətlərə malikdir. Məkanda deyil, zamanda hərəkət edir. Ruh muhakimə edib, muhakimə edilə bilər. 240 Esxatologiya (yunanca ―eskhatos‖ - sonuncu, ―loqos‖ - söz, bilik, qanun deməkdir) - dünyanın sonu, qiyamətin qopması haqqında dini təlimdir. 115 3) Ruhdan sonra bədən gəlir. Onun keyfiyyət və kəmiyyət ölçüləri vardır. O zaman və məkanda hərəkət edir. O muhakimə etmir və muhakimə edilmir. Bu təsnifatdan Mamert, ruhun bədən olmaması və maddə olmaması nəticəsinə gəlir. «De statu animae» əsərində Klavdian hərəkətin də özünəməxsus təsnifatını verir: hərəkətin ən yuksək forması Tanrıya məxsusdur. Onun hərəkəti ondan həyatverici enerjinin ayrılmasıdır. Bu hərəkət zaman və məkan anlayıĢlarından daha yüksəklərdədir. Sonra ruhun hərəkəti gəlir. Onun hərəkəti məkanda deyil, zamanda baĢ verir. Daha sonra isə maddi cisimlərin hərəkəti gəlir. Bu hərəkət həm zamanda, həm də məkanda baĢ verir. Daha sonra Klavdian Avqustinusun ardınca neoplatoçuların ruhu həyatla eyniləĢdirməsi ideyasını qəbul edir və bu eyniləĢdirmədən onun ölməzliyini və cisim olmaması haqqında danıĢır. Onun fikrincə, ruh həm də Tanrının obrazıdır. Digər mütəfəkkir – afrikalı Makrobius (Ambrosius Theodosius Macrobius) da, neoplatonizmin təsiri altında Vahid-Əql-Ruh üçlüyünü qəbul edirdi. Lakin Plotinusdan fərqli olaraq, Vahidlə Əqli eyniləĢdirirdi, bir çox hallarda Vahidə Əqlin xüsusiyyətlərini aid edirdi. Ruh isə hər Ģeyin ruhunun daĢıyıcısıdır. Fərdi ruhların Ruhdan ayrılması vahidlikdən çoxluğa keçiddir. Materiya yoxluqdur. Orada Ruhdan ayrılan fərdi ruhlar əks olunur. Ruhların ayrılması gunahın nəticəsidir, materiyada təcəssüm olmaq cəzadır. Bədən isə ruhun tabutudur. Orada o keçmiĢini unudur. Lakin təmizlənərək və özünü dərk edərək, ruh, öz əvvəlki vəziyyətinə qayıda bilər və öz keçmiĢini yada sala bilər. Makrobius pifaqorçular və platoçular kimi ruhların köçməsini (metampsixozu) qəbul edirdi. Bu cur fikirlərə görə o, tənqidlərə məruz qalmıĢdı. Orta əsr dünyagörüĢündə simvolik və alleqorik düĢüncə tərzi əhəmiyyətli yer almıĢdı. Bu düĢüncə tərzi fəlsəfəyə də təsir etmiĢdi. Ġnsanı əhatə edən dünya, rəmzlər və alleqoriyalar sistemi kimi düĢünülürdü. Bu rəmzlərin açılması bir məqsədə çevrilmiĢdi. Bu cür düĢüncə tərzi orta əsrlərin istibdad və zülmündən irəli gəlirdi. Kilsə düĢüncəsindən azad olmaq üçün insanlar öz fikirlərini simvol, obraz, rəmzi bənzətmə vasitəsi ilə ifadə edirdilər və bununla bir növ kilsə düĢüncə tərzinə, rəsmi ekzegetikaya qarĢı etiraz edirdilər, öz fikirlərini oxucu kütləsinə çatdırırdılar. Bu üslubda Martsianus Kapella (Marcianus Capella) «De Nuptiis Mercurii et Philologiae» (Merkuri və Filologiyanın evlənməsi) kitabını yazmıĢdı. Öz əsərində Martsianus, müxtəlif fəlsəfi və etik anlayıĢları – Filologiyanı, Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|