150
qızların mənəvi dünyasını, ülviyyət və ləyaqətini vəsf etmək üçün
bir vasitədir...” (“ Ədəbiyyat və incəsənət” q., 4.09.1987).
Bizə elə gəlir ki, “Yeddi gözəl” haqqında P.Xəlilovun fikri
daha həqiqətə uyğundur.
Həqə, Hənə (qoĢa kos.) – Astronomiyada ərəbcə ulduz ad-
larıdır.
Həqə gəlin kimi girib duvağa
DurmuĢdu Hənəylə qulaq-qulağa (LM-184).
Həmal (kos.) – Bax: Həməl.
GünəĢ yaxınlaĢdı o gün Həmalə,
Gedirdi elmdən çatsın əmələ (Ġ – 64).
Həmdünyan(top). – Qızıl Arslanın Nizami Gəncəviyə ba-
ğıĢladığı kəndin adı.
Mənim “Həmdü sənam” xoĢuna getdi,
Həmdünyan kəndini mənə bəxĢ etdi (Xġ-372).
Həməl (kos). – On iki bürcdən birincisi. Həməl(ərəb sözü-
dür) Azərbaycan dilində Qoç və ya Quzu bürcü də adlanır.
Həməl pərgarından günəĢ baxaraq,
Etdi Dəlv bürcündən Zühəli parlaq (Xġ-150).
Yunan əsatirində Qoyun (Oven - qızılyunlu qoyun) adı ilə
məĢhurdur. Həmin əsatirə görə bulud tanrısı Nefelanın oğlu
Friks və onun bacısı Hella qəddar analıqları Ġonun onları Zevsə
qurban verəcəyindən qorxaraq bu qızılyunlu qoyuna minib ana-
lığın zülmündən qaçmıĢlar. Hella qoyunun belindən Asiyanı
Avropadan ayıran Hellespond (onun adı ilə əlaqədardır)–indiki
Dardanel boğazına düĢüb boğulmuĢ, Friks isə Qara dəniz sahi-
lindəki Kolxidaya yetiĢərək həmin sehirli qoyunu Zevsə qurban
kəsib, onun dərisini əfsanəvi Eyada (Kolxida ilə eyniləĢdiril-
miĢdir) Əjdaha tərəfindən qorunan sehirli çəmənə sərmiĢdir.
Həməl bürcü yaz ayları – mart və aprelə müvafiq olur. Sü-
rəyya bürcünün üç hissəsi Sur (Öküz) bürcündə, bir hissəsi isə
Həməl bürcündə olduğu üçün Ģair onu taxta bənzədir. Yəni
Məhəmməd peyğəmbər Sürəyya taxtını Həməldə qurandan son-
ra Həməl səhra və düzəngahlarına bahar gəldi, gül-çiçək açıldı.
151
Həməlin sinəsində qurdu Sürəyya taxtı,
Gül-çiçəyin ordusu düzə axdı, nə axdı (SX-30).
ġair Xəvərnəq sarayını da Həməl bürcünə bənzətmiĢdir.
“Bəhram ömür sürür məndə” deyərək,
Bəzədi dünyanı Həməl bürcütək (YG-63).
Həqə, Hənə (kos). – Astronomiyada ərəbcə ulduz adıdır.
Həqə gəlin kimi girib duvağa,
DurmuĢdu Hənəylə qulaq-qulağa (LM-184).
Həri (top.) – Əfqanıstanın Ģimal-qərbində yerləĢən Herat
Ģəhərinin qədim adıdır. Vaxtilə Xorasan ölkəsinin mərkəzi idi.
Ġran, Türküstan, Hindistan və Çindən keçən yolların birləĢdiyi
yerdə salınmıĢ olduğu üçün böyük ticarət əhəmiyyəti var idi.
Ġskəndər Zülqərneyn bu Ģəhəri geniĢləndirmiĢdir. Ġslamiyyət
dövründə də böyük mədəniyyət mərkəzi imiĢ. Bir çox elmi
müəssisələri və böyük alimləri ilə məĢhur olmuĢdur.
Nizaminin təsvirinə görə isə Həri Ģəhərinin əsasını Ġskəndər
qoymuĢdur.
DüĢmənin baĢını saldığı yerdə
Bir təpə vardı o yaĢıl çöllərdə.
Müzəffər və sağlam dövlət adına
Təpənin baĢında saldı bir bina.
Qızıldan vurduğu Ģux bəzəkləri,
Ona pəhləvicə ad qoydu “Həri” (Ġ-257).
Hərum (top.) – Bərdənin (bax) qədim adı.
Hərum adlanırdı bu yurd hər yerdə,
Ġndisə adına deyirlər Bərdə (Ġ- 204).
Elmi ədəbiyyatda Hərum toponiminin mənası haqqında
müxtəlif fikirlər söylənmiĢdir. Onu gah “qız Ģəhəri” adlandırmıĢ,
gah da Orxon-Yenisey abidələrindəki pərum(aparum) sözləri ilə
eyniləĢdirmiĢlər. Ġndiyədək bu adın mənası ermənicə “qovaq”,
farsca “qul yeri”, dil mənsubiyyəti və mənası məlum olmayan
tayfa və ya tayfa baĢçısı adı, türk dillərində “piyaləli, kuzəli”,
qədim fars dilində “qadınlıq Ģəhəri” və s. kimi izah olunmuĢdur.
Elbrus Əzizov yazır: ”Qar, ger, ar, er(her), ər(hər), or kök-
lərinin iĢtirakı ilə yaranmıĢ toxuculuq leksikası üzərindəki
152
müĢahidələr aĢağıdakı nəticələri çıxarmağa imkan verir: Hərum
toponimi ya örüm(qaba paltar) sözünün fonetik dəyiĢikliyə
uğramıĢ Ģəkli, ya da er(burğu) və em – üm (Ģalvar) sözlərinin
birləĢməsi ola bilər”(“Elm və həyat”, № 6,1987. səh.17 -18).
Hicab(ap.) – Ərəbcə pərdə, örtük, utanma, utancaqlıq de-
məkdir.
Ətirli çiçəklər atınca hicab,
O güldən Ġraqda çəkilir gülab (Ġ-44).
Bizə elə gəlir ki,hicab xüsusi yox, ümumi addır.
Hilal, Bəhram (qoĢa məc. kos.) – Hilalın (təzə ayın) onuncu
bürcdə planet mənasında iĢlənən Bəhramın (Marsın) altıncı
bürcdə olması həm ziyafət, Ģənlik, xoĢ güzəran, həm də müha-
ribə əlamətidir.
Hilal onda idi, altıda Bəhram,
Məclisi bəzədi qılınc ilə cam (YG-94).
Hind, Çin (qoĢa məc. top.) – Hind qara müĢkə, Çin isə ağ
yasəmənə bənzədilmiĢdir.
Qara müĢk ağacı əkmiĢəm Hinddə,
Fikrim ağ yasəmən tikməkdir Çində (Ġ-278).
Yəni Hindistanı fəth etmiĢəm, indi Çini də fəth etmək istə-
yirəm. Burada qara müĢk – hindlilərin qaralığına, ağ yasəmən
isə çinlilərin (türklərin) ağlığına iĢarədir.
Ġskəndərlə söhbətində Fəribərz (bax) Daranın onun ağıllı
məsləhətlərinə qulaq asmaması ilə əlaqədar olaraq deyir:
Bir qoca eĢĢəkdən yıxıldı Hinddə,
Ölənin oğluysa varlandı Çində (Ġ-165).
Hind, Çin Ģahı (qoĢa məc. an.) – ġair eyni zamanda özünü
Hind və Çin Ģahları ilə müqayisə edir.
Töhfəm yoxdur nə Hind, nə Çin Ģahıtək (Xġ-40).
Hind, Yunan (qoĢa məc. et.) – Əslində etnonim olan bu
adları Ģair toponim mənasında iĢlətmiĢ və Ġskəndərin (bax) fəth
etdiyi ərazinin geniĢliyini göstərmiĢdir.
Hinddən baĢlayaraq Yunana qədər -
Hər yerdə tikdirdi böyük Ģəhərlər (Ġ-56).
Hind qılıncı (növ.) – Hindistanda hazırlanmıĢ qılınc növü.
Dostları ilə paylaş: |