Aydın Talıbzadə
Yüklə 3,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “ŞİKƏSTƏ BƏDƏN”
- ORTAÇAĞ
- Azərbaycan muğamlarının şikəstə ruhu, şikəstə qutu, bax, elə buradan gəlir
- İslam mədəniyyətində faciəvilik, şəhidlik psixolojisinin, şikəstə taleyin, şikəstə ruhun, şikəstə bədənin yaşantısıdır muğaM.
184
belə uyğunsuzluğun mənalı təsirini “kontrapunkt” terminilə açırlar. Sual doğur k, Quranın şiə oxunuşunun arxasında hansı şiə metafizikası (bəlkə fars metafizikası - kursiv A.T.) gizlənir? Hələ ki nə bu sual qoyulub, nə də ona cavab olacaq düşüncələr ortaya çıxıb. Şikəstə ruh, sınıq qəlb incəlik, nazikliklə bağlıdır (“nazik ürək” deyimini yada salaq). Təsadüfi deyil ki, musiqili nazik səsin Azərbaycan kültüründə kultu var. Sözləri cazdakı kimi, rokdakı kimi dalın, xırıltılı oxuyan səslər isə azərbaycanlı qavrayışında “sarı sim”ə zəif toxunur”. 6 Məsələ bəllidir, amma izahı yox. Şiəlikdə şikəstə ruh ovqatının, təziyələrin faciəvi şəhidlik üzüntüsünün, rövzə, nouhə və mərsiyələrin kədərinin, ağı və oxşamaların, dərviş oxumalarının tenor səslə ifadə edilməsi müsəlman mədəniyyətinin faktıdır və heç bir vəchlə danılmaz. Azəri türkləri də bir şiə toplumu qismində tenor xanəndələrin sənətinə alışıb, vərdiş eləyiblər. Niyə? Faktın çözümünü təkcə şiəliklə əlaqələndirmək nə dərəcədə düzgün? Mümkünmü ki, “şikəstə ruh” yerinə “ŞİKƏSTƏ
cövhəri sayılmırmı? Problemin baxım bucağını azacıq dəyişmək kifayətdir ki, hər şey öz-özünə xırdalanıb sadələşsin, tarixiləşsin və əyaniləşsin. ORTAÇAĞ islam
dünyasının rəsmi
şəkildə yazılmamış qanunlarından biri də budur ki, KİŞİ (MƏRD, ƏR) olan bəndə yüngüllük eləməz: təbii ki, oxumaz, çalmaz, oynamaz, bərkdən gülməz. Hətta XX yüzilin əvvəllərində belə, mən hələ XIX əsri demirəm, Azərbaycan hüdudlarında, bir müsəlman məmləkəti civarlarında x a n ə n d ə l i k etmək kişidən ötrü ayıb işlər cərgəsində dayanırdı. Hətta Yaponiya kimi bir qeyri-müsəlman dövlətində də Orta yüzillərdə şögünlərin, daymyölərin, samurayların, varlı, nüfuzlu insanların oxumasına və ya akytorluq etməsinə pis baxırdılar. Lakin Şərqin müsəlman 185
aləmində bu sənətlərlə, yəni musiqilə, rəqslə, sazəndəliklə xüsusi adamlar məşğul olurdular ki, onlara da
“mütrib”lər 7
deyirdilər. Sözün
etimologiyasına varmıram. Hesab edirəm ki, bundan öncə yazılanlar bəsdir. Mən məsələnin ayrı bir aspektini vurğulamaq istərdim. Müsəlman toplumları mütribləri heç vədə k i ş i statusunda qavramayıb. Orta əsrlərdə onlar xacə, təlxək, məsxərəbaz, dovşan, beçə, çurçunabaz və digərlərilə eyni bir sosial platformada qərarlaşmışdılar. İslam
mədəniyyəti çərçivəsində hər bir kef məclisinin, şeir məclisinin bəzəyi mütrib idi, onun ifa etdiyi rəqs, musiqi idi. Ola da bilsin ki, m ü t r i b Orta əsrlərin məclis estetikasında q a d ı n ı əvəzləyirdi. Çünki islamın əxlaq kodeksi kimisə əyləndirməyi kişiyə yaraşdırmırdı. Qadınlarsa aşırı yasaqlar üzündən kişilərin məclisində iştirak edə bilməzdilər. Odur ki, mədəniyyətdə bu boş hücrəni mütriblər tutmuşdular: kişi kimi kişi deyildilər, qadın kimi qadın; əyləndirməyi peşə etmişdilər özlərinə. Müsəlman Şərqinin musiqi sənəti də mütriblərin ixtiyarına verilmişdi. Uzun qərinələr boyu muğamı zil səslə məhz tenor mütriblər oxuyublar. Şərq məmləkətlərində istedadlı oğlan uşaqlarını (kimsəsizləri, əsirləri və ya düşmən övladlarını) axtalayırdılar ki,
səsləri nazik
olsun, zil olsun və qadın səsini xatırlatsın. Deməli, belə çıxır ki, muğam sənəti birbaşa mütriblərin fəaliyyəti, səs özünəməxsusluğu və estetik təfəkkürü, zövqü, psixoloji problemləri, sosial ağrıları inasni qayğıları ilə əlaqədar gəlişib, formalaşıb.
əlbəttə ki, mənim bildiyimcə. “Yanıqlı səs”, heç şübhəsiz, mütriblərdən qalma bir nişanədir. Onlar muğamı
yarada-yarada, oxuya-oxuya öz şəxsi
dərdlərini, öz
şəxsi faciələrini danışıblat,
186
şikəstə ruhun,
şikəstə bədənin
naləsini gerçəkləşdiriblər. İslam mədəniyyətində faciəvilik, şəhidlik psixolojisinin, şikəstə taleyin, şikəstə ruhun, şikəstə bədənin yaşantısıdır muğaM.: şikəst mütrib bədəninin ruhu muğam vasitəsilə arınıb, durulaşıb və mənəvi kompleksin yükündən qismən azad olub. Füzulinin “Leyli və Məcnun”u da şikəstə bədənin ağısıdır, naləsidir, bir sevgi şəhidliyinin təziyəsidir. Məncə yeridir, çözülən problemlə bağlı bir paralel aparsam. İran tədqiqatçısı Əbülğasim Cənnəti Ətai ənənəvi fars teatrının köklərini, şəbih tamaşalarının sosial-psixoloji şəcərəsini araşdırarkən belə bir tarixi fakta toxunmağı da yaddan çıxarmırdı. Bu faktla ilişikli onun belə bir gümanı vardı ki, İranda oynanılan şəbih tamaşaları öz başlanğıcını Çaber adlı kişiliyini itirmiş birisinin imam Hüseyn təziyəsində küçənin ortasında fəryad qoparması, oxşayıb ağlaması və
8 Qəribəsi budur ki, dərvişlərin səma rəqsləri də mütrib rəqslərinin qonşuluğundadır, daha
doğrusu, kollektiv dərviş zikrləri mütriblərin rəqslərinə bənzəyir. Dərviş oxumaları da şiəlikdə faciəvilik, şəhidlik, şikəstəlik psixolojisinə köklənir. Beləliklə, dairə qapanır. Mədəniyyət “dərviş” və “mütrib” kimi
qütbləri sürətlə
bir-birinə yaxınlaşdırır. İş bu ki, Şərqdə muğam sənətinin gəlişməsi bir çox hallarda məhz onların, - dərvişlərin və mütriblərin, - fəaliyyətindən asılı olub. Özü də muğam Şərqin şiə məmləkətlərinin fenomenidir, əsasən, Azərbaycana və İrana mənsub möcüzəli bir
təzahürdür. Muğam
təziyələr kontekstində formalaşmış musiqi
sənətidir, şəhidliyin, şikəstə ruhun
naləsinin səs
obrazlarında ifadəsidir. XVII əsrin
musiqi nəzəriyyəçisi Dərviş Əlinin
muğamla ilişkili söylədikləri cərgəsində mənim diqqətimi bir fikir
Yüklə 3,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|