Aydın Talıbzadə
islamdır, ağını, hönkürtünü, naləni, qeyzi, patetik
Yüklə 3,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Məcnun haradasa islam tarixində Kərbəla hadisələrinin qəhrəmanı imam Hüseynin
181
islamdır, ağını, hönkürtünü, naləni, qeyzi, patetik emosiyaları aktuallaşdırmış, qadın psixolojisinə yaxınlaşmış islamdır. Şiəlik islamın qadın üzüdür. Ortaçağ müsəlman mədəniyyətinin cövhəri şiəliklə sufiliyin sintezi kimi zühura gəlir. Bu xüsusda belə bir faktı gündəmə gətirməyi lazım bilirəm. Fikir verin,
Azərbaycan milli
operasının əvvəlinci personajı Məcnun öz ahu-fəğanı, əzabı, zilləti, sadomazoxist davranış tərzi etibarı ilə şiəliyin təmsilçisidir, yəni xalis şiədir. Mən heç şübhə etmirəm ki, Məcnun haradasa islam tarixində
övladı, zəif, xəstə, nərmənazik, isti səhranın imamxislət şairi
MƏCNUN dahi
Üzeyir bəyin
operasında... tenordur. Niyə də olmasın? Gözəldir, ilgilidir, vəssalam. Muğam bas və bariton səsləri qəbul eləmir. Ayrı bir variantda da ifadə etmək olar bu fikri: bas və bariton səslərin muğamda uğur qazanmaq ehtimalı çox az. Azərbayacanın bütün
avazının Azərbaycan teatrında eşidildiyi gündən üzü bəri Məcnun nəsil-nəsil azəri türkünü qocalı- cavanlı, kişili-arvadlı, böyüklü-kiçikli cuşa gətirib dəsmal-dəsmal ağladıb, permanent şəkildə onların ruhuna dad verib, zövq verib. İndi yüzildən də artıq bir vaxt keçir “Leyli və Məcnun” (1908) operasının bəstələndiyi tarixdən. Məcnunsa azəri türklərinin hədsiz sevimli qəhrəmanı kimi səhnədən düşmür. Bir xanəndə gedir, başqası gəlir, amma halına
fərq eləmir.
Məcnun Azərbaycan üçün zamansızdır: əbədi qalır. Əhsən. Milli sənət 182
tarixindən ötrü şedevr opera. XX əsr Azərbaycan teatr mədəniyyətinin emblemi və simvolu: mayasında nouhə, mərsiyə ahəngi, təziyə hüsnü, şiə matəminin ovqatı. Müəllifi də millətin bir nömrəli şairi və bir nömrəli bəstəçisi. Füzulinin “Leyli və Məcnun”u janr parametrlərinə görə bir eşq şəhidi haqqında rövzədir. Burası məlum, aydın: mənim fikrimsə, hələlik müəmma, sirr. Milli mədəniyyət hüdudlarında Məcnunun əks qütbü, onun astar üzü, meydan variantı baqqal
Məşədi İbad.
Onları “qohumlaşdıran”, “birləşdirən” yeganə cəhət Məşədi İbadın da Məcnun kimi TENOR olmasıdır. Hələ bu nədir ki? Bambılı gimnazist Sərvər
(“O olmasın, bu olsun”
operettasının personajı) də, “qutu” kimi cavan oğlan Əskər bəy (“Arşın mal alan” operettasının qəhrəmanı) də tenordurlar. Hətta Müslüm Maqomayev də öz bəstələrində “götürüb” cəngavər şah İsmayılı TENOR eləyib. Lap yaxşı. Nəyi pisdir ki? Müqayisə üçün
onu deyim
ki, italyan
operalarının əksəriyyətində əsas partiyalar tenor səslərdən ötrü yazılıb. Rus bəstəçilərisə bas səsləri üstün sayıblar. Yəni müəllif seçimi sərbəstdir. Lakin bu məqama da qəribə bir paradoks pərçimlənib: tenor qadın səsinə bənzəsə də, basa nisbətən uyuşqan və mütəhərrikdir, imkanları genişdir. Odur ki,
kompozitorlar adətən
tenor müğənnilərdən yararlanırlar. Muğam sənəti də ki məlum məsələ: tenor səslər üzərində pərvəriş tapıb. Bəlkə də elə buna görə də Üzeyir bəy Koroğlunu, böyük bir eposun türk bahadırını, özünün eyniadlı operasında tenor səslə oxutdurub? Opera şərtiliyini qəbul edib və canımı
dişimə tutub
söyləyirəm ki,
razıyam, mümkündür, qaydaya müvafiqdir. Amma yenə də içimdə bir etiraz püskürməkdə. Məgər dağ cüssəli Koroğlu nərəsi tenorda alınarmı? Alınar, ancaq bülbül cəh- cəhinə oxşar, xoş olar, di gəl ki, heç kəsi diksindirməz, lərzəyə salmaz, qorxutmaz. Pəzəvəng, 183
boynuyoğun qoç Koroğlunun tenor səslə oxunması məntiqə nə dərəcədə uyğun? Koroğlu imicinə, Koroğlu görkəminə, və nəhayət, monumental xalq dastanına tenor səs yaraşmır əsla! Düzdür, o da var ki, bunu Üzeyir bəyin
özü də
bilirdi: bilirdi
ki, azərbaycanlılar “bas” səslər
üzərində gəlişən
oxumaları sevmirlər. Örnəyi, sübutu muğam və aşıq sənəti. Nə üçün? Bunun ənənəsi harada, gələnəyi hansı kulturoloji məqamlarla ilişikli? Məsələni lapdan açıqlamyacağam ki, bir kimsə xoflanmasın, şaşırmasın. Problemin məğzinə doğru aparan yolu pillə-pillə enəcəyəm. Professor Niyazi Mehdi
meyllidir ki, bunu şiəliyin “şikəstə ruh”unun boynuna
yıxsın. Mən
filosofun söylədiklərini bəyənirəm və
onun fikirlərinin düzənləndiyi müstəvini fraqmentar şəkildə
işıqlandırmaq istəyirəm: “Şiəlik şəhidlik və faciəvilik psixoloji kompleksini islam
üçün fəallaşdırıb islam estetikasına özəl bir pay vermişdir. Şiəliyin sayəsində müsəlman dünyasında s ı n m ı ş ü r ə k, y a n ı q l ı ü z, b a x ı ş, y a n ı q l ı s ə s (saçmalar mənimdir - A.T.) kültürün bir çox önəmli
bölmələrinin simasına, bilintisinə çevrilmişdi. Bütün bu yanıqlılığı bir tutumlu sözlə, “şikəstə ruh” sözü ilə də bildirmək mümkündür. Azərbaycan muğamları şikəstə ruhun, şikəstə qutun təzahürüdür və dolayısı ilə şiə psixolojisinin törəməsidir. Azərbaycan dini mədəniyyətində şikəstə ruhun təzahürü olan musiqi cizgiləri başqa bir anomaliyanı da yaradıblar. Musiqişünaslar qarşısında bu
anomaliyadan dərinliyimizə açılan yollara çıxmaq vəzifəsi durur. Həmin anomaliya isə bundan
ibarətdir: şiə
ruhaniləri Qurani-Kərimi musiqi dilində oxuyanda sınıq ürəyin, şikəstə ruhun “naləsində” oxuyurlar. Bu isə Allahın Qurani-Kərimdəki əzəməti, zəhmli, enerjili danışığına heç uyğun gəlmir. Estetikada Yüklə 3,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|