Aygün Dağıstan qızı Şabandayeva

 
70 
Cədvəl 10 
Tünd boz-qəhvəyi (şabalıdı) torpaqların mexaniki tərkibi və 
bəzi kimyəvi göstəricilərinə eroziya prosesinin təsiri
 
Q
uru 
qa
lıq
 
%
 
Yo
x
 
“-
“
 
“-
“
 
Yo
x
 
“-
“ 
“-
“ 
Udul
m
uş
 
əs
as
la
rın 
cə
mi
 
%
-l
ə 
3
,4
6
 
 
4
,4
 
5
,1
2
 
0
,9
1
 
2
,1
5
 
- 
Udul
m
uş
 
əs
as
la
rın 
cə
mi 
m/ekv
 
1
0
0
q 
to
rpa
qd
a
 
4
0
,4
0
 
2
8
,9
0
 
2
6
,4
0
 
3
7
,2
0
 
3
7
,3
0
 
- 
Ca
CO
3
 
CO
2
y
ə 
gör
ə 
%
 
3
,0
2
 
9
,5
2
 
1
1
,2
5
 
1
0
,2
0
 
1
2
,7
5
 
4
,2
5
 
Ümum
i %
 
F
o
sf
o
r 
P
2
O
5
 
0
,1
6
 
0
,1
3
 
An
al 
o
lu
n
 
0
,1
2
 
0
,0
9
 
0
,0
4
 
Azo
t 
N
 
 
0
,2
3
 
0
,1
5
 
An
al 
o
lu
n
 
0
,2
3
 
0
,1
8
 
0
,0
6
 
H
um
us
 
%
 
4
,2
4
 
2
,7
2
 
2
,2
0
 
2
,2
5
 
4
,1
3
 
4
,0
7
 
H
iqro
s-
ko
pik
 
n
əmlik 
%
 
4
,8
 
5
,1
 
5
,7
 
5
,4
 
5
,7
 
5
,9
 
M
ex
a
nik
i t
ərkib.
 
F
ra
ks
iy
a
la
r
 
<
0
.0
1
 
F
iziki g
il
 
4
6
,2
4
 
4
8
,4
4
 
5
5
,3
6
 
5
2
,0
8
 
5
4
,7
6
 
5
6
,4
4
 
<
0
.0
1
 
lil
 
1
3
,4
8
 
1
7
,2
4
 
2
2
,1
6
 
1
5
,0
0
 
1
5
,0
8
 
1
5
,2
4
 
D
ərinlik
 
sm 
– 
lə
 
0
-26
 
26
-50
 
50
-84
 
B
1
 0
-23
 
B
2
23
-43
 
B
/C
 4
3
-
59
 
K
əs
im
 
N
-s
i v
ə 
er
o
ziy
a
y
a
 
uğ
ra
ma
 
d
ər
əc
əsi
 
9
 
uğ
ram
am
ış
 
14
 
o
rta 
d
ər
əc
əd
ə 
yu
yu
lm
am
ış
 

---

 
71 
 
 10  saylı  cədvəlin  rəqəmlərindən  göründüyü  kimi  tünd 
boz–qəhvəyi (şabalıdı) torpaqlarının eroziyaya uğramamış növü 
çox  humusludurlar,  belə  ki,  üst  qatda  humusun  miqdarı  4,24% 
olub aşağı qatlara doğru xeyli azalır, profildə onun miqdarı 2,20-
4,24%  arasında  artıb  azalır.  Bu  torpaqların  mexaninki  tərkibi 
profildə  orta  və  ağır  gillicəlidir.  Belə  ki,  fiziki  gilin  miqdarı 
profildə  46,24-55,36%-dir.  Ümumi  azot  profildə  0,15-0,23% 
ümumi fosfor (P
2
O
5
) 0,13-0,16% arasındadır. 
Bu  torpaqlar  karbonatlıdırlar.  Belə  ki,  profildə  CaCO
3
 
miqdarı  3,02-11,25%  arasında  artıb  azalır.  Həmin  torpaqlar 
udulmuş  əsaslarla  doymuşlar.  Profildə  əsasların  cəmi  100q 
torpaqda  26,40-40,40  m-ekv-dir.  Torpaqlar  şorlaşmaya  məruz 
qalmamışlar.  
Orta dərəcədə eroziyaya uğramış torpaqlarda humus, azot, 
fosfor  və  başqa  göstəricilər  xeyli  azalaraq  həmin  torpaqların 
münbitliyinin  kəskin  azalmasına  səbəb  olmuşdur.  Erozoiyaya 
uğramış  torpaqlarda  aridləşmə  prosesi  getdikcə  artaraq  onların 
deqradasiyasına  səbəb  olur  və  nəticədə  həmin  torpaqlar  kənd 
təsərrüfatı dövriyyəsindən çıxırlar.  
7. Şabalıdı (boz–qəhvəyi) torpaqlar 
Həmin  torpaqların  genozisi  son  ildə  böyük  mübahisə  və 
müzakirələrə səbəb olmuşdur. Hazırda bu torpaqların əmələgəl-
mə prosesi, inkişafı barədə müxtəlif konsepsiyalar irəli sürülür.  
Qafqazın  müxtəlif  regionlarında  şabalıdı  (boz–qəhvəyi) 
torpaqlar  özünəməxsus  xüsusiyyətlərə  malik  olub,  ayrı-ayrı 
regiona  məxsus  təbii  şəraitin  təsiri  altında  əmələ  gəlir.  Şabalıdı 
(boz–qəhvəyi)  torpaqlar  Qafaqaz  dağlarının  ətəyində  dəniz 
səviyyəsindən 100-600 m hündürlükdə əmələ gəlir. 
Öz  morfoloji  quruluşuna  və  xüsusiyyətlərinə,  çürüntünün 
miqdarına və karbohidratların profil boyu paylanmasına görə bu 
torpaqların 3 yarım tipi müəyyən edilmişdir. Açıq şabalıdı (açıq 
boz-qəhvəyi),  şabalıdı  (boz-qəhvəyi),  tünd  şabalıdı  (tünd  boz-
qəhvəyi).  Açıq  şabalıdı  (açıq  boz-qəhvəyi)  torpaqlar  zonanın 

---