Aysel Qəribli “Azərbaycan dili” anlayışının tarixi “Elm və təhsil” Bakı-2017
Yüklə 231,58 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mirzə Zeynal.
- Hüseyn Şahid
- 4. Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin “ana dili” anlayışı
- 5. Nəriman Nərimanovun “ana dili” anlayışı
- 6. Üzeyir Hacıbəylinin “ana dili” anlayışı
- IV FƏSİL “AZƏRBAYCAN DİLİ” ANLAYIŞININ NORMALAŞMASI 1. XX əsrin 20-ci, 30-cu illərində “türk dili”ndən “Azər baycan dili”nə keçid prosesləri
Mirzə Zeynal (durur ayağa və yumruğunu silkələyə-sil kə ləyə, acıqlı). Ağalar, ana dilindən başqa burada özgə dil da nış maq olmaz. Ana dili, ana dili. Türk dili, milli dil. Camaat çəpik çalır. Zivər xanım (durur ayağa). Ne ponimayu, qospoda, çto za dikarstvo? Pust kto kakim yazıkom luçşe vladeet, na tom i obyasnyaetsya, çto je takoe?! Mirzə Məhəmmədəli (acıqlı). Haqq buyurur Mirzə Zey nal, islam məclisi hara, rus dili hara?! Qalan üzvlərdən də bəzi deyir: “eybi yoxdur”; bəzi deyir: “olmaz”. Rüstəm bəy (zəngi çalır). Ağalar, mən təklif edirəm ki, hər kəs ki, mümkündür, müsəlmanca danışsın; çünki burada rus dili bilməyənlər də var. O ki, birisi müsəlmanca heç danışmaq bilmir, onda dəxi çarə nədi... Mirzə Zeynal. Xeyr, Rüstəm bəy, birisi ki, müsəlmanca bilmir... Mirzə Bəxşəli (Rüstəm bəyə). Bağışlayınız, Rüstəm bəy, birisi ki, müsəlmanca bilmir, dəxi bu məclisdə onun üzv ol mağa nə haqqı?! Zivərxanım. Qospoda, tak nelzya rassujdat, yey boqu. Mirzə Zeynal (durur ayağa və ucadan). Biz dübarə tə vəq qə edirik sədr cənablarından ki, rusca danışmağı bilmərrə qədəğən eləsin. Yenə səs-küy qalxır, yenə Rüstəm bəy zəngi çalır, ca maat sakit olur. Rüstəm bəy (Teymur bəyə). Xub, Teymur bəy, povest ka da yazılan voprosları oxu, camaat eşitsin” (57, s.450). Göründüyü kimi, burada “Azərbaycan dili anlayışı müx təlif ifadələrlə verilir: ana dili, türk dili, milli dil, müsəlmanca. Maraqlıdır ki, ana dili, türk dili və milli dil ifadələri rəs mi-təntənəli üslub mövqeyindən, müsəlmanca isə adi danış məi şət üslubu kontekstində səslənir. Rüstəm bəy milli Azərbaycan dilimiz ifadəsini işlətməklə artıq perspektivi müəyyənləşmiş modeli “təqdim etdiyi” halda Hüseyn Şahid “bu deyilmi milli türk lisanı” deməklə başqa bir anlayış tendensiyanı müdafiə etmiş olur: “Rüstəm bəy. İkinci sinifdə ədəbiyyat dərsləri nəhayət çətinləşib və bizim öz milli Azərbaycan dilimiz bilmərrə nəzər dən salınıb. Keçən zasedaniyada müəllim cənablarından xahiş olunub ki, bu barədə camaatın arzusuna hörmət qoyuban, mə sə ləni mümkün dərəcədə nəzəri-diqqətə alsınlar. Hüseyn Şahid cənabları danışmaq istəyir.
Gülbahar qulaq verir. Möhtərəm əzayi-əncümən həzrətlərinə öz ixlasımı təqdim edib, mətləbin ən ibtidasından bir şəmmə izahat verməyi fərz və qərz bilib, iltimas ediyorum əfəndim.Arkadaşlar, şimdi həpi miz Tanrımızın buyruğu ilə iştə köyümüzdə torpağa borcunu ödəməkdən qaçacaq tək bir kişi olmaz; onu hay cift sürərkən tər olaraq əlimizdən dökmüşüz yetər! Az əvvəl alçaqca buraxıb savuşduğumuz torpaqlar yetər. Hay və ya düşmənə savaşarkən qan olaraq damarlarımızdan axıtmışız, yetər!..
“Anamın kitabı” müəllifinin bütün bu milli mənlik axta rı şı proseslərinin hansı mürəkkəb ictimai-siyasi şəraitdə getdiyini də göstərir. Mirzə Cəlil 1923-cü ilin sonlarında yazırdı: “Nidayi-Gilan” qəzeti yazır ki, Azərbaycanda latın əlif ba sını icad edən bolşeviklərdi. Onlar (bolşeviklərin) batini-xəyalı Azərbaycan türklərini sair türk ölkələrindən və sair mü səl man lardan ayırmaqdır. Qəzetin həmin töhmətinə cavab vermək mənim vəzifəm deyil: hər kəs hər kəsi istəyir ayırsın, istəyir ayırmasın. Amma burada bircə şey nəzərə gəlir: biz Azərbaycan türkləri sair türk tay falarından və sair müsəlman millətlərindən ayrılsaq, bəs on da görəsən, ayrılandan sonra bizi rusmu etmək istəyirlər, ermə ni mi, gürcümü? Amma millətin bir yarısını o biri yarısından ayırmaq ustaları “Nidayi-Gilan”ın gözü qabağındadırlar. Bu ustalar ibarətdirlər Tehran hökumətinin İran Azər bay ca nında əyləşən varlı və qeyri məmurlarından: bunlar hamısı farslardır və fars dilindən başqa bir özgə dil danışmırlar. İstər Mərənddə olsun, istər Culfada, istər Astara ya Zunuzda, heç bir kəsin hünəri deyil həmin məmurların yanında bir kəlmə türk sözü danışsın və yazsın. Hələ İran Azərbaycanı səhldir: Naxçıvan, Gəncə, Bakı da tehrançılar fars ölkəsi və burada yaşayan xoşbəxt müsəlmanları elə fars adlandırırlar” (60, s.241-242). Mirzə Cəlil bütöv Azərbaycan miqyasında düşünən de mok ratik təfəkkürlü bir ziyalı olduğundan ana dilinin və ya milli dilin adının müəyyənləşməsi, yaxud dəqiqləşməsində də həmişə obyektiv yol tutmuş, nəticə etibarilə, “Azərbaycan dili” adına üstünlük vermişdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, XX əsrin əvvəllərində ana dili anlayışını aydın təsəvvür etmək, hətta onu dəqiq adlandırmaq üçün ərəb, fars qarşılığından təmizləmək meyli kifayət qədər güclü olmuş, milli ruhlu söz sənətkarları o dilə “ana dili” de mə yə üstünlük vermişdilər ki, o, həqiqətən, xalqın anlayacağı bir nitq təzahürü olsun. Y.V.Çəmənzəminli “Dil məsələsi” məqaləsində (1914) yazır: “Dil barəsində arabir yazılır. Hərə ortalığa bir fikir atır, yenə məsələ əvvəlki dairəsində qalır. Camaatımızın anlamadığı, başa düşmədiyi bir dildə yazanların sayı gün-gündən artır. Bir cə bunu bilməli ki, bu yazıçıların qəliz ibarələr işlətməkdə fikir ləri nədir? Bu məsələ məni artıq dərəcədə həvəsləndirir. Çün ki camaatımızın gələcəyi üçün bu da lazımlı və həlli vacib işlərdən biridir. Buna görə qələm sahiblərinə rast gəldikdə bu məsələ barəsində söhbət açıram, rəylərini bilmək istəyirəm. Be lə söhbətlərin nəticəsi olaraq düşünürsən ki, qəliz ibarə işlə dən lərin və osmanlı dili ilə yazanların çoxusu əqidə və məslək lə iş görmürlər. Məhz “belə yazıblar, yazırlar, biz də onlara ba xıb yazırıq” demək xahişindədirlər. Bir çoxları “türk dilini bir ləş dirmək” istəyirlər. Buna görə də osmanlı dilini ümumi bir dil sayırlar və bu dildə də kitablar, qəzetlər və jurnallar yazıb Azərbaycan türklərinə verirlər. Halbuki, bunların özlərinə məxsus gözəl, asan və möhkəm dilləri var” (27, s.339). Yusif Vəzirin, ümumiyyətlə o dövr ziyalılarının qarşısına çıxan bir problem də ondan ibarət idi ki, qələm adamlarının işlətdiyi müxtəlif tendensiyalı dil-üslub təzahürlərinin hamısı “türk dili” adlanırdı. Yəni hər kəs düşünürdü ki, “türkcə” yazır. Əslində isə bu “türkcə”lər tamamilə fərqli idi. Y.V.Çəmənzəminli xalq dilini öyrənməyi zəruri sayır: “Əsil dilimiz bazarlarda, xalqın toplandığı yerlərdə, tərə kə mə elinin içində danışılmaqdadır. Qələm sahiblərimiz bura lara yönəlib bunları öz dilləri ilə danışdırıb yol göstərməkdənsə, özləri düz yoldan çıxıb, camaatı da avara qoymaq istəyirlər. Hərgah yazıçılıq etməkdən məqsəd fars və ərəb sözləri işlədib bilik satmaq isə, bu ayrı bir məsələdir (27, s.339). XX əsrin əvvəllərində mətbuatın dili məsələsi həm nəzəri, həm də praktik olaraq geniş müzakirələr mövzusu olmuşdur ki, bu, “Azərbaycan dili” anlayışının nədən ibarət olduğunu, necə təsəvvür edildiyini dəqiqləşdirmək üçün çox əhəmiyyətlidir. Y.V.Çəmənzəminli 1916-cı ildə yazır: “Hüseynzadənin dövlətindən ərəbləşmiş osmanlı dili “ədə bi”lik iddiasına düşdü. Mətbuatımız bilmərrə xalqdan ay rıl dı. Nə xalq qəzetlərinin dilini bildi, nə də qəzetlər xalqın. Bi ça rə ca maatımız dərdləri dərmansız bir halda can vuruşdur maq da qaldı. Həqiqət halı düşünənlər çox idi, lakin səsləri eşidilmirdi. Deyirlər bir dəfə sabiq “Əkinçi” müdiri məşhur Həsən bəy Zərdabi “Füyuzat” məcmuəsinə baxıb soruşub:
Əlbəttə Həsənbəyin haqq sözləri heç kəsə kar eləmədi. Çünki sadə dildə yazmaqlıq o zaman bisavadlıq kimi tələqqi olunurdu və bu dərddən hər kəs yazıçılıq meylində olsa idi, gərək bir xeyli fars və ərəb ibarələrinə malik ola idi. Adi türk sözləri yerinə ərəb ləfzləri işlətmək mod olmuşdu” (27,s.351). “Füyuzat”ın dilini, haqlı olaraq, ana dili saymayan Yusif Vəzir “Mollo Nəsrəddin”i bu baxımdan nümunə göstər miş dir (27, s.354). Y.V.Çəmənzəminli 1917-ci ildə Kiyevdən “Azərbaycan muxtariyyəti, ayılın, toplaşın” və ya “Türk millətinə xitab” məqaləsində yazırdı: “Ey ziyalılar! Qafqaziyanın böyük və bərəkətli bir qismi biz Azərbaycan türklərinindir. Burada torpağın və mülkün çoxu bizim, dövlət bizim, onda yaşayan millətin çoxu bizim, da nı şı lan dil bizim, ruhumuzu bəsləyən musiqi və ədəbiyyat bizim... ... Məgər neçə milyon türkün gücü yoxdur? Güc var. Ancaq dağınıq gücdür. Böylə güc faydalı olmaz. Toplanıb cəmi gücümüzü təşkilata tabe etməliyik. Ədəmi mərkəziyyət qayəli Azərbaycanda bir idarə yaradılmalıdır ki, Dağıstan, Bakı, Gən cə, İrəvan, Batum və Qars vilayətlərindəki türklər mal, və na mu sunu mühafizə eləsin. Həm hal-hazırda, həm gələcəkdə asudə və səadətli yaşamağını təmin eləsin” (27, s.211). Yusif Vəzir milli mənəvi yüksəliş üçün xalqın siyasi mü tə şəkkilliyini əsas hesab edirdi. “Bu müstəbidlər muxtariyyətimizin gücü ilə ortalıqdan götürüləcək. Xülasə, hər kəsin nə dərdi var, əlacını millət məc lisindən gözləsin. İndiyə kimi ana dilində məktəb açdıqda rus hö kumətindən qorxurduq. Çünki rus hökumətinin fikri bu idi ki, bizi dinimizdən, dilimizdən, dədə-baba adətlərimizdən geri sal sın. İndi allaha şükür, səy eləyirlər ki, Azərbaycanın özünün hö kuməti olsun. Bu hökumətin də çox adamları müsəlman ol duğu üçün, hər bir məsələmiz özümüzün xahişi ilə əmələ gələ cək. Deməli, camaata o ki lazımdır, ana dilində məktəblər açı la caq. Oxumaq xərci ucuz olduğu üçün, hamı oxuyub, yazmaq bilib, elm öyrənəcək. Elmi olan millət dünyada asanlıqla ya şaya bilər. Bizim də cəmi fikrimiz budur ki, nəcib millətimiz öz gələrə möhtac olmayıb, rahat dolansın. Dünya beş gündür. Bu dünyada bolluq, salamatlıq ilə ömür eləməlidir. Öylə elə mə lidir ki, dirilik, xoşbəxtlik olsun. Bunun da nicatı muxta riy yə timizdədir” (27, s.216). S.Vəliyeva doğru olaraq göstərir ki, Y.V.Çəmənzəminli “turançılığın uğur qazana bilməyəcəyini qeyd etmiş və onu Krım turançılarının timsalında belə ifadə etmişdir: “İsmayıl bəyin (Qaspralı) işdə, dildə, fikirdə birlik şüarı Krımda kəndi si nə hazırkı halda bir çox tərəfdar deyil, əleyhdar qazanmışdır... O, Turan fikrini təqib etməklə nəinki krımlıları Turanla birləş dirə bildi, bəlkə onları tatarlardan da uzaqlaşdırdı. Bunun üçün “Tərcüman” qəzetəsi əvəzinə “Millət” qəzetəsi çıxdı” (83,s. 35). Y.V.Çəmənzəminli “Biz kimik və istədiyimiz nədir” mə qa ləsinin “Müqəddimə”sində yazır: “Deməli, mədəniyyətimizin əsasını təşkil edən dilimizdə bir cazibə var. Qeyri-məcburi olaraq özgələri tərəfinə çəkir və təsiri altında saxlayır. Bu səbəbdəndir ki, rus hökuməti bizi zor ilə dilimizdən uzaqlaşdırmaq meylində olduğu halda, biz rus mühacirlərini türkləşdirirdik. Yenə həmin səbəbdəndir ki, er mə nilər Avropa mədəniyyəti ilə bizdən çox-çox əvvəl aşinə ola-ola yenə bizim mədəniyyətə bac verirlər: dilimizi öyrənirlər, musiqimizdən həzz aparırlar; hətta ədəbiyyat tariximizdə də erməni adları görünür. Diqqət yeri buradadır ki, özgə millətləri türk mədəniyyətinə baç verdirməyə heç də səy eyləmirik, zor da işlətmirik. Bizi bir millət edib, gələcəyimizə parlaqlıq ümidini bəs lə dən həmin mədəniyyətimizin bu xüsusiyyəti, bu məniliyi dir” (27, s. 218-219).
Sonanın atası Yusiflə Bahadır arasında belə bir söhbət gedir: “-Cənabınız studentdirmi?
Heç bir şübhə yoxdur ki, erməni Yusif “müsəlman” de yən də Qafqaz (Zaqafqaziya) türklərini-azərbaycanlıları nəzərdə tutur və verdiyi sualdan bir mətləb də məlum olur ki, türk-azərbaycanlıların rusca universitet təhsili alanlarından heç də hamısı farsca bilmir. Bahadır soruşur: “-Təvəqqə edirəm buyurasınız görüm siz neçin farsca bi lən axtarırsınız?...
Öz millətinin geri qalmasından “dərin-dərin fikrə gedib qəm dəryasına batan” Bahadırı” erməni qızının farsca oxumağı məş ğul etdi və öz-özünə dedi: “Bu millətə təəccüb etməlidir! Er mə ni qızı neçin farsca oxusun? Neçin türkcə bilsin?...” (71, s.159). “Bahadır və Sona” müəllifinin özü həmin suala belə ca vab verir: “... 15 yaşında firəng və rus dilində azadə danışardı. Bu dil lərdən başqa dəxi türkcə yaxşı yazıb-oxuyurdu. Öz dilini de mək artıqdır! Çox çəkmədi ki, bu qız institutu nişanla qurtardı və ağıl-kamalı ilə məşhur olub hər yerdən istəyirdilər ki, onu alsınlar. Amma qız heç kəsə getmək istəməyirdi, çünki istəyirdi ki, ömrünü qələm işlətməklə millətinin yolunda çürütsün...” (71, s.160). O da məlum olur ki, ermənilər türkcə öyrənmək, yaxud türkcələrini təkmilləşdirmək üçün “Kəşkül” qəzetinə yazılmaq istəyirlər, ancaq qəzetin vaxtlı-vaxtında çıxmaması üzündən yazılmırlar... “Biz Tiflisdə olan vaxtlar mənim qızım türk dili oxuyan vaxt istədi ki, haman qəzetini alsın. Amma sonrada gör düm ki, həqiqət, gec-gec çıxır, ona görə almadım. Aleksey cavab verdi, dedi:
“Bahadır və Sona”da bütün aydınlığı ilə ortaya qoyulan bir etnonim (“müsəlman”) - linqvonim (“türkcə”) münasibəti var ki, həmin münasibət Qafqazda geniş yayılmışdır: “- Siz nə millətsiniz?
1899-cu ilə Bakıda N.Nərimanovun “Türk Azərbaycan di linin müxtəsər şərf-nəhvi” kitabı nəşr olunur (72) ki, onun “Müqəddimə”sində müəllif yazır: “Bu axır zamanda mərifətli əhli-qələm qardaşlarımız tövz bətövz kitablar yazmağa məşğuldurlar, ancaq bu vaxtadək türk-Azərbaycan dilində bir qayda olmamağına görə hər kəs nə tövz istəyir yazır” (71, s.248). Həmin müqəddimədə “Azərbaycan dili” anlayışı aşağı da kı linqvonimlərlə ifadə olunur: “türk-Azərbaycan dili”, “türk di li”, “bizim dil”, “dilimiz”, “ana dilimiz” və s. (71, s.249-250). N.Nərimanov, nəticə etibarilə, “Türk-Azərbaycan dilinin müxtəsər sərf-nəhvi”ni nə üçün yazdığının səbəbini göstərir: “Biçarə türk mollalarımızın əksəri öz dilində kağız yaza bilmir! Bununla belə, həmin mollalar özlərini əhli-savad hesab edirlər, çünki farsca yazmaq bacarırlar və ərəbcə bir az da dıblar... Eyib deyilmi, belə olan surətdə biz türklər özümüzə türk deməyib fars deyək və farsa yapışıb dilini və yazısını öy rə nək, yainki azərbaycanlıqda qalıb öz ana dilimizi bilək?... ...Bircə özümüzü türk-Azərbaycan tayfasından hesab edib ana dilimizə cüzi bir nəfə götürməkdən ötrü osmanlı sərf və nəhvinə müvafiq bu kitabçanı düzəltdik”... (71, s. 249-250). N.Nərimanovun “Mühüm bir məsələ (Qori seminariyası ne rədə olmalı)” məqaləsi (“Həyat” qəzeti, 11,14,18 iyun 1906-cı il) ana dilinə qarşı aparılan ruslaşdırma siyasəti əleyhinə yazılmışdır. Həmin məqalədə “Azərbaycan dili anlayışı” əsa sən “türk dili”, qismən də “türk lisanı” ifadələrilə verilmişdir (71, s.281-288). “Həyat” qəzetinin 15 avqust 1906-cı il tarixli nömrəsində dərc olunmuş “Bu gün” məqaləsində N.Nərimanov yazır: “Ana dili! Nə qədər rəfiq, nə qədər ali, hissiyati-qələ biy yə oyandıran bir kəlmə! Nə qədər möhtərəm, müqəddəs, nə qə dər əzəmətli bir qüvvə! Ana dili! Bir dil ki mehriban bir vücud öz məhəbbətini, şəfqəti-madərakəsini sənə o dildə bəyan edib dir. Bir dil ki sən daha beşikdə ikən bir layla şəklində öz ahəng və lətafətini sənə eşitdirib, ruhun ən dərin guşələrində nəqş bağlayıbdır!..” (71, s.334). Və əlavə edir: “... Nə əcəb bu vaxtadək böylə fikirlərə düşmürdük? Yoxsa ana dilimizi əhəmiyyətsiz, fəqir bir dil hesab edib etina etmirdik? Yox, əfəndim!... Firəng dili Avropada nə məqamı haiz isə, bizim də ana dilimiz Asiyada o məqamı haizdir” (71, s.336). Azərbaycan Müəllimlərinin Bakıda keçirilən ilk Toplan tısı münasibətilə yazılmış bu məqalədə ana dili nə qədər mə həb bətlə tərənnüm olunsa da, maraqlıdır ki, onun adı konkret qeyd edilmir. Ancaq kontekstdən məlum olur ki, burada söhbət yalnız Azərbaycan türkcəsindən, yaxud müəllifin “Şərf-nəhv”ində iş lətdiyi kimi, “türk-Azərbaycan dili”ndən yox, ümumən “türk dili”ndən gedir.Çünki Asiya miqyasından bəhs edərkən ancaq sonuncu ifadə-linqvonimi işlətmək olardı. Ümumiyyətlə, N.Nərimanov “Azərbaycan dili” anlayı şı nı, bir qayda olaraq, “türk dili”, yaxud “türkcə” şəklində ifadə et miş, qrammatika kitabında isə, əsasən, “türk-Azərbaycan dili” nə üstünlük vermişdir ki, birinci ifadə forması ictimai, ikincisi isə akademik məzmun daşıyır. Azərbaycan Respublikasına rəhbərlik etdiyi illərdə isə dövlətin dili rəsmi olaraq “türk dili (тюркский язык)” adlansa da, “milli kommunist”in təfəkküründə “Azərbaycan dili” anla yı şının təzahürü heç zaman yalnız bu forma ilə məh dud laş mamışdır. M.M.Nəvvab XIX əsrin sonlarında tərtib etdiyi təzkirə si nin girişində qeyd edir ki, “bundan qabaq yazılmış təzkirələr hamısı bir dildə olmuşdur. Yəni ya ərəb, ya fars, ya da türk dilində. Ancaq mən iki dildə yazacağam: həm farsca, həm də türkcə”(73, s. 12). “Təzkireyi-Nəvvab”da “türk dili” ilə yanaşı, “türkcə” (73, s. 219, 273, 629), “ türk (Azərbaycan) dili” (73, s. 57), “ türk və (azərbaycanca)” (73, s.641), “Azərbaycan dili” (73, s. 166,272), ən çox isə “azərbaycanca” (73, s.126,148,195, 428, 457, 485, 603, 604) ifadələri işlənmişdir. 6. Üzeyir Hacıbəylinin “ana dili” anlayışı Üzeyir Hacıbəylinin “ana dili anlayışı XX əsrin əvvəl lə rində “Azərbaycan dili” anlayışının mahiyyətini anlamaq üçün ən zəngin mənbələrdən biridir. Görkəmli publisist ilk məqa lə lərindən dil məsələsinə xüsusi həssaslıqla, milli mövqedən ya naş mış, bu günə qədər əhəmiyyətini itirməyən mülahizələr söyləmişdir. 1907-ci ildə Bakıda onun “Türki-rusi və rusi-türki lüğə ti” çıxmışdır. (41) “Tərəqqi” qəzetinin 19 avqust 1908-ci il tarixli nöm rə sində dərc olunmuş “Tədqiqat” adlı məqaləsi 1907-ci ildə nəşr edilmiş “İkinci il” dərsliyindən danışır. Müəllif yazır: “Kitabın dilinə gəlincə, demək olar ki, rus və ya farsdan götürülmüş üsuli-ifadə və ifadeyi-kəlamdan tamamilə azad olub da, sırf türk dilinə məxsus qayda ilə yazılmış kitab yalnız həmin bu “İkinci il”dir. Halbuki mövcud kitablar bir çox yer lərində türk dilini xarab edib, uşaqları və müəllimləri darıx dır dığı məlumdur” (40, s.21). Ü.Hacıbəyli “İkinci il”i yüksək qiymətləndirərək göstərir ki, “Kəlmə nasıl tələffüz olunursa elə də yazılıbdır və çünki tələffüz türk dilinə məxsus bir qaydaya görə olmalıdır... Kəl mələri çocuqlar dürüst və asanlıqla oxumaq üçün “İkinci il” müəllifləri birdə bəzi türk kəlmələrində zəbər əvəzinə “ə” və zir əvəzinə”i” yazmağı lazım görüblər”... (40, s.22). Üzeyir bəyin ən çox maraq doğuran əsərlərindən biri 1910-cu ildə “Həqiqət” qəzetinin 24 və 25 yanvar nömrələrində çıxan “Dil” məqaləsidir ki, burada ana dilinin adı ilə bağlı, o döv rün əhval-ruhiyyəsini əks etdirən belə bir dialoq veril miş dir: Deyir:
... Amma bizim bir nəfərimizdən sor ki, sən kimsən? Deyər müsəlmanam.
Halbuki özü türkdür, dini islam dinidir, dili də türk dili dir. Daha burasını düşünən yoxdur ki, müsəlman adında millət yoxdur, müsəlman adında dil yoxdur, müsəlman-yəni islam di nini qəbul etmiş bir adam deməkdir” (40, s. 141). Üzeyir bəy onu da əlavə edir ki, “atalarımız ancaq bu nun la təsəlliyab olubdurlar ki, o məktəblərdə “müsəlmanca” oxu nur. Və müsəlmancadan ibarət guya ərəb və fars dilləri imiş, çünki həmin məktəblərdə bu dillərdən başqa özgə bir dil oxun mur. O, eyib olmasın, məktəblərin, yenə eyib olmasın, “proq ra mı” məlumdur: əvvəlcə çərəkə, sonra cüzi-Quran, sonra Qura nın məddi, ondan sonra “Gülüstan”, “Bustan”, “Əbvab”, “Tar ixi-Nadir”, “Hafiz” və sairin fars kitabları. Odur ki, o cür məktəblərdən çıxmış, daha doğrusu, qaç mış uşaqlar, təbiidir ki, türkcə heç bilməzlər, farsca danışmaq bacarmazlar, ərəbcə ancaq qiraət oxumaq bilərlər. O da şərtnən ki, ərəbcə kitabda zirzəbər qoyulmuş ola” (40, s.142-143). Ümumiyyətlə, Ü.Hacıbəyli XX əsrin əvvəllərində “Azər bay can dili” anlayışını davamlı olaraq “türk dili” şəklində ifadə etmişdir:
IV FƏSİL “AZƏRBAYCAN DİLİ” ANLAYIŞININ NORMALAŞMASI 1. XX əsrin 20-ci, 30-cu illərində “türk dili”ndən “Azər baycan dili”nə keçid prosesləri Əslində, əgər XIX əsrin sonlarından etibarən “Azər bay can dili” ad-linqvoniminə mətbuatın, xüsusilə milli ziyalıların dilin də rast gəlinirsə, anlayışın təşəkkülü tarixini də həmin döv r dən başlamaq olar. Lakin məsələ burasındadır ki, ilk müs təqil Azərbaycan Cümhuriyyəti elan ediləndən təxminən bir ay sonra dövlət dilinin adını “türk dili” olaraq rəsmiləşdirdiyindən ziyalılar da, həmin adı işlədirlər ki, bu, sovet dövründə də 30-cu illərin ortalarına qədər davam edir. F.Ağazadə 1923-cü ildə yazıb nəşr etdirdiyi “Türk dili nin dirilmək və zənginləşdirilmək yollar (tükənəklər)” lüğətinin ön sözündə hər yerdə “türk dili” ifadəsindən istifadə edir (8, s.10-13). Maraqlıdır ki, müəllif “türk dili” deyərkən həm ümumiy yətlə “türkcə”ni, həm də “Azərbaycan türkcəsi”ni başa düşür və bu anlayışları bir-birindən, demək olar ki, fərqləndirmir: “Türkcənin ərəbcədən daha zəngin bir dil olduğunu tarix yazanlar gələcəkdə sübut edəcəklər. Hərgah bu günkü türkcə nin dörtdə üçü ərəbcədən alınmışdırsa, bunun bir çox səbəbləri vardır ki, başlıcası- minlərcə türk sözlərinin ərəb hərflərinə uydurulması olmuşdur: hər kəlmənin imlasında az-çox çətinlik duyan yazıçılar o kəlməni atıb əvəzində ərəbcəsini meydana fırlatmışlar. Min ildən çoxdur ki, türkcənin başına böylə oyun lar gəlmişdir; minlərcə kəlmələrimiz atılmış və unudul muş dur, dilimiz də bundan dolayı kasıblaşmışdır. ...Şərq dillərinin üs tün də ağalıq sürmək istəyən “müqəddəs” ərəb dili türkcəmizi öldürmək istədisə də, öldürəmədi, ancaq yarımcan qıldı. Bir dil ki, onun yer yüzündə yüz milyonluq sahabı ola, aya o dil ölər mi? Əlbəttə, ölməz! Yarımcan qalmış türkcəmiz imdi diril mək istəyir, köhnə zənginliyini qaytarmaq fikrindədir. Buna dəlil türk ellərindəki dil hərəkətləridir: bir yerdə dili türkləşdirirlər, o biri yerdə saflaşdırırlar, hatta Azərbaycanda istilahları da türkləşdirmək fikrinə gəlmişlər. Pəs türkcəmiz çoxdan itirdiyi yatağına qayıtmaq istəyir” (8, s.10-11). Professor Bəkir Çobanzadənin hələ Krımda olarkən yaz dı ğı “Türk-tatar lisaniyyatına mədxəl” kitabı 1924-cü ildə Ba kı da Xalq Maarif Komissarlığı metodşurasının tövsiyyəsilə nəşr olunur (29). Əsər öz qarşısına aşağıdakı məsələlər barədə təsəvvür yaratmaq məqsədini qoymuşdu: “ 1. Ümumi lisaniyyat qayda və qanunlarının türk-tatar lisanlarına tətbiqi haqqında müxtəsər bir fikir.
Ural-Altay ailəsinə mənsub türk-tatar budağına daxil olan dilləri barədə danışarkən B.Çobanzadə onların adlarını aşağı da kı şəkildə qeyd edir: 1) yaqut, 2) Altay türklərinin lisanı, 3) te leut lisanı, 4) komandan lisanı (Oli yuxarısında oturan türk qəbi lələri, 5) Yenisey yuxarısındakı türklərin lisanı, 6) Uryan xay lisanı (Monqolustanın qərbində), 7) parapin lisanı, 8) qırqız lisanı, 9) noqay lisanı, 10) kumuk lisanı, 11) qaraçay lisanı, 12) başqırd lisanı, 13) sart lisanı, 14) özbək lisanı, 15) türkmən li sanı, 16) osmanlı türklərinin lisanı, 17) tatar lisanı (Kazan, Krım), 18) Azərbaycan lisanı, 19) çuvaş lisanı, 20) qun lisanı (29, s.74). Burada diqqəti cəlb edən ən mühüm fakt B.Ço ban za dənin “Azərbaycan lisanı” ifadəsini işlətməsidir. B.Çobanzadə ilə F.Ağazadənin 1928-ci ildə birgə yazıb bitirdikləri “Türk qrameri” kitabı 1930-cu ildə Azərnəşr tərə fin dən çap olunmuşdur. Kitabın “Nəşriyyat tərəfindən” başlıqlı ön sözündə deyilir: “Məlum olduğu üzrə, indiyə qədər azəri ləhcəsinə dair ya zılan qramer kitablarında ya dilimizdə olan başqa lisan ün sür lərinin təhlilinə fikir verilmiş və bununla da azəri ləhcəsinin xüsusiyyətləri kölgədə buraxılmış, ya da başqa dillərdə qəbul edilmiş qramer formalarının azəri qramerinə daxil edilməsinə çalışılmışdır” (28, s.63). Müəlliflər, bir qayda olaraq, hər yerdə “azəri ləhcəsi” ifa də sini işlədirlər, bununla belə “azəri şivəsi” (28, s.79), “Azər bay can ləhcəsi” (28,s.81) ifadələrinə də rast gəlinir. “Türk ləhcələri” (28, s.94), “türk-tatar ləhcələri” (28, s.95), “türk dilləri” (28, s.95), “türk-tatar dilləri” (28, s. 97), “türk dili” (28, s.99), “türkcə” (28, s.147) ifadələrinin işlənməsi müəllif lə rin “türk dilləri” anlayışını necə təqdim etmələri ba xı mın dan diqqəti cəlb edir. Ə.Abid “Böyük Şura Ensiklopediyası və türk ədəbiyyatı” məqaləsində (“İnqilab və mədəniyyət” jur., 1929, N 2) yazır: “Marr Azərbaycandakı türk şivələrini: 1. Bakı; 2. Nuxa; 3. Qazax-Gəncə olmaq üzrə üç qrupda toplayaraq bu şivələr üzərində məlum olan fars təsirini təkrarladıqdan sonra belə bir cümlə qeyd etməkdədir: “Azəri ləhcəsinin ayrı-ayrı danışıq tərz ləri arasındakı fərq çox böyük olmaqla bərabər, bütün Azər baycan türkləri bir-birlərini anlamaqda güclük çəkməyirlər”. Doğrudur, hər yerdə olduğu kimi, Azərbaycan türkcə sin də də bəzi xırda xarakterlər görünməkdədir. Fəqət bu xarak ter lə ri, türklərin bir-birlərini anlamaqda güclük çəkmədikləri şəklində böyütmək Azərbaycan türkcəsini qərib bir mübadiləyə düşürmək deməkdir” (4, s.159-160). Mərkəz (Moskva) 30-cu illərin ortalarında artıq “türk di li”ndən “Azərbaycan dili”nə keçməyi qərarlaşdırmışdı və ke çid prosesi Sovetlər Birliyinin idarəçilik texnologiyalarına uy ğun olaraq siyasi-ideoloji təzyiqlər, hətta repressiyalarla müşa yiət olunduğundan respublika daxilində ciddi etirazlar müşahi də edilmədi. Lakin Azərbaycan mühacirəti buna dərhal reak siya verdi. M.Ə.Rəsulzadə Berlində çıxan “Qurtuluş” dərgisinin 1936-cı il 20-ci sayında dərc etdirdiyi “Sovet Azərbaycanında türk dilinin ruslaşdırma və imha siyasəti haqqında” məqa lə sində yazırdı: “... Qızıl Moskva əsarətində bulundurduğu başqa mil lətlər kimi Azərbaycanı da istila edər-etməz 6-7 əsrlik qoca ədə biy yata malik bulunan ədəbi Azərbaycan türkcəsini məhv etməyə qalxdı” (64, s.16). Ümumiyyətlə Azərbaycan SSR-də “Azərbaycan dili”nin rəsmi olaraq kütləvi işləndiyi illərdə də Azərbaycan müha ci rə ti nin M.Ə.Rəsulzadə, M.B.Məmmədzadə, Ə.Cəfəroğlu, C.Ha cı bəyli kimi fəal nümayəndələri “Azərbaycan dili” anlayışını, “Azərbaycan türk dili”, “Azərbaycan türkcəsi”, “azəri türkcəsi”, “azəri ləhcəsi” və s. ilə ifadə etmişlər (bu barədə geniş məlumat üçün bax: 62, 63). Yüklə 231,58 Kb. Dostları ilə paylaş:
|