Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

30 

 

vəziyyəti və təqdim etdiyi qoĢunun sayı ilə müəyyənləĢirdi. "Dərəcə fərmanı" azatlar 

iyerarxiyasının sıra düzümünü təyin edir, ölkənin ictimai-siyasi həyatında hər bir azat 

patronimiyasının  yerini  və  mövqeyini  müəyyənləĢdirirdi.  Albaniya  və  Ġran 

hökmdarlarının vassalları olan alban azatları hərbi qüvvə verməli, öz sosial mənsəblərinə 

müvafiq olaraq sarayda xid mət etməli,  müharibələr zamanı  mü xtəlif dövlət  - inzibati 

funksiyalarını yerinə yetirməli idilər. Ruhanilərlə birlikdə onlar da can vergisindən azad 

edilirdilər. Albaniya və Ġran hökmdarlarına hərbi xid mətləri  müqabilində azatlar torpaq 

payları alırdılar. 

III-VII  əsrlərdə Albaniyanın  ictimai  istehsalında  feodal  münasibətləri  hakim 

idi.  Feodal  torpaq sahibliyi  torpaq üzərində  dövlət  və  xüsusi  mülkiyyət  formalarının 

qarĢıdurması Ģəraitində təĢəkkül tapmıĢdı. Dövlət mülkiyyəti dövlət domeni (bu halda 

da  renta  və  vergi  üst-üstə  düĢürdü)  və  feodalların  xid məti  xüsusi  mülkiyyətində 

olan  torpaqlar  üzərində  mü lkiyyətlə  məhdudlaĢırdı.  Feodalizmin  erkən  dövründə 

(təqribən  III-VI  əsrlərdə)  torpaq  üzərində  dövlət  (hökmdarın  Ģəxsində)  mü lkiyyət 

forması  üstünlük  təĢkil  edirdi.  Feodal  fo rmasiyasını  feodal  cəmiyyətinin  siyasi 

strukturu da xarakterizə edir; bu strukturun əsas əlamətləri -  mü lkiyyət hüququnun 

hədsiz parçalan ması, siyasi hakimiyyətin  xırdalan ması, dövlətə  məxsus hüquqların 

Ģəxsi  mənafe baxımından istifadə edilməsi id i. AraĢdırmalar feodal formasiyasının 

bütün bu atributlarının A lbaniyada da aĢkar olduğunu sübut edir. 

   

 

 

 

§ 2. ƏHALĠNĠN SĠNFĠ VƏ SOSĠAL TƏRKĠBĠ 

 

ġimali  A zərbaycanın  -  Albaniyanın  bütün  əhalisi  feodal  cəmiyyətin in 

sosial  əsasını  təĢkil  edən  iki  antaqonist  sinfə  (zü mrəyə),  feodallar  (azatlar)  və 

kəndlilər (şinakanlar) sinfinə (zü mrəsinə) bölünürdü. 

Albaniyanın  kübar  əyanlarına  qarĢı  qoyulan  bütün  imtiyazsız,  istismar 

olunan kütləsi eynimənalı  iki terminlə ifadə edilirdi:  şinakan ("Avesta"dakı "kənd 

sakini", "kəndli") və ramik (farsca "kütlə", "sürü", "qrup"). 

Real olaraq Ģinakanlar erkən feodal cəmiyyətinin  kəndli sinfi  -zü mrəsini, 

ramiklər isə qara camaatın ü mu mi ad ını b ild irird i. 

Aquen  məclisinin  alban  qanunlarında  dindarlar  iki  kateqoriyaya 

bölünürlər:  əyanlara  -  azatlara  və  Ģinakanlara.  Burada  Ģinakanlar  bütün  vergi 

verənləri nəzərdə tuturdu. Beləliklə, qanundan məlu m olur ki, ġ imali A zərbaycanın 

-  Albaniyanın  əsas  vergi  verən  zümrəsi  kəndlilər  idi.  Kəndin  əmla ka  görə 

təbəqələĢməsi prosesi dərinləĢird i. Albaniyada  üç kateqoriya kəndli vard ı: varlılar, 

kasıblar,  torpaqsızlar.  Torpaqsız  kəndlilər  yardar  -  icarədarlara  çevrilir  və  ya 

feodalın  yanında  mu zdur  olurdu lar.  Ölkənin  əsas  istehsalçıları  azad  kəndlilər, 

icmaçılar və feodaldan asılı kəndlilər idilər.  

---

31 

 

Ġcma  baĢçısı  -  kəndxuda  icma  üzv ləri  tərəfindən  dini  ayinlərin  yerinə 

yetirilməsi  üçün  kilsə  qarĢısında  məsuliyyət  daĢıyırdı.  Ehtimal  ki,  o,  həm  də 

kəndlilər  tərəfindən  dövlət  mükəlləfiyyətlərin in  yerinə  yetirilməsi  üçün  də  məsul 

idi.  Görünür  ki,  icmaçılar ü zərinə vergilərin qoyulması və bu vergilərin y ığılması, 

torpaqdan  istifadə  məsələlərinin  n izamlan ması,  suvarma  suyunun  bölüĢdürülməsi 

iĢləri bilavasitə onun vəzifəsi idi. 

Albaniyada  feodaldan  asılı  kəndlilərin  formalaĢ masında  baĢlıca  rolu  

kəndli  icmasının  təkamü lü,  onun  üzvlərinin  tədricən  əsarət  altına  düĢməsi  və 

onların  azad  olmayan  baĢqa  adamlarla  yaxın laĢması  oynamıĢdır.  A lbaniyada  qul 

əməy i  tətbiq  olunurdu.  Belə  ki,  Favstos  Buzandın  məlu matına  görə,  alban 

hökmdarı Urnayr öz qoĢununa müraciətlə belə demiĢdi: " Yad ınızda saxlay ın ki, biz 

romalı  döyüĢçüləri  əsir  aldıqda,  əksəriyyətini  sağ  qoymalı,  əl-qollarını  bağlay ıb 

Albaniyaya  gətirmə li,  onları  dulusçu,  daĢyonan,  Ģəhərlərimizi,  saraylarımızı  və  s. 

tikən kimi iĢlətməliyik". 

Moisey  Kalankatlın ın  "Alban tarixi"ndə  də  V  əsrdə  və sonrakı  dövrlərdə 

Albaniyada olan qullar haqqında mə lu mat verilir; bu, "Mömin" Vaçaqanın sehrbaz 

və  cadugərləri  qula  çevirməsi  haqqındadır.  IV-V  əsrlərdə  A lbaniyada  qul 

ehtiyatının əsas mənbəyi müharibələr, habelə ağır cinayətlər (din əleyhinə əməllər) 

idi. 

Erkən  feodalizm  dövründə  Albaniyada  primitiv  formada  olsa  da,  yalnız 

uklad  kimi  qalan  quldarlıq  ölkənin  iqtisadiyyatında  aparıcı  ro l  oynamırdı.  Qul 

əməy indən dövlət tikintilərində və ev təsərrüfatında istifadə olunurdu. 

Feodal  sinfinin  -  zü mrəsinin  fo rma laĢması  prosesi  feodaldan  asılı  kəndli 

sinfinin  -  zü mrəsinin  yaranması  ilə  sıx  ə laqədə  idi.  Antik  dövrün   son  və  orta 

əsrlərin  ilk  yü zillərində  əvvəllər  azad  olan  icmaçılar  içərisindən  yeni  qrup 

əyanların ayrılması və onların tədricən  köhnə əyanların bir h issəsi ilə vahid feodal 

sinfində -zü mrəsində birləĢ məsi prosesi gedirdi.  

V-VI əsrlərdə Albaniyada feodal  sinfinin -  zü mrəsinin  forma laĢması baĢa 

çatdı:  mənbələrdə  bu  sinif  -  zü mrə  ço xsaylı  mü xtəlif  terminlərlə,  baĢlıca  olaraq 

kəndlilərə  - Ģinakanlara  müqabil o lan "azat", "naharar" terminləri  ilə ifadə edilirdi. 

"Azat"  (farsca  "nəcib",  hərfən:  "qəbilə  daxilində  doğulmuĢ")  termini  mənaca  çox 

geniĢdir:  1)  azatlar  bütün  hakim  feodallar  sinfin i  bild irərək,  onların  sosial 

vəziyyətini  göstərir;  2)  azat  feodal  nəslinin  -  patronimiyasının  hər  hansı  üzvünü  - 

həm patronimiya baĢçısını, həm də onun oğulların ı ifadə edir.  

Mənasının geniĢliyinə görə, "azat"dan sonra ikinci yerdə "naharar" termini 

idi (parfiya dilində "əzəl sahib olan", "ilkin sahib").  

Azat  termini  kimi  bu  termin  də  feodal  patronimiyasının  bütün  üzvlərini, 

eləcə də bütövlükdə feodal zü mrəsini bildirirdi. 

Feodal  naharar  xanədanları  (patronimiyala rı)  torpağa,  suya  malik  olur, 

ölkəni  qoĢun,  hərbi  qüvvə  ilə  təchiz  edirdilər.  Nahararlar  vergilərdən  azad  idilər. 

Onların baĢlıca vəzifəsi hökmdara hərbi xid mət idi. Kəndli icmaları - kəndlər əvvəlcə 

---