Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 4,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
22
göstərmiĢdi. Cənubi Azərbaycan (Adurbadaqan) əhalisinin III-VII əsrlərdə etnik tərkibi və dilləri haqqında sinxron ədəbiyyat, demək olar ki, heç bir məlu mat vermədiy i üçün bu barədə əsas mənbə əvvəlki və sonrakı dövrlərə aid antik və ərəb müəlliflərin in əsərlərid ir. Mənbələrin təhlili göstərir ki, Sasanilər dövründə imperiyanın vilayətlərindən biri olan Albaniyadan fərqli olaraq özünün müstəqil inzibati-idarə sistemi olmayan Adurbadaqanın ərazisi əsasən türkdilli və irandilli tayfalarla məskun id i. Əhalinin bir hissəsi Ġran dilləri qrupunun ləhcə və dialektlərində danıĢsa da, həmin dil qrupundan olan hakim orta fars -pəhləvi dili geniĢ xalq kütlələrin in danıĢıq dili ola bilməmiĢ, yaln ız ka rgüzarlıqda iĢlədilmiĢ, hakim təbəqənin dili olmuĢdu. Bunu Cənubi Azərbaycan ərazisində (MiĢkinĢəhrdə və Taxtı Süley manda) bu vaxtadək həmin dövrə aid yalnız orta farsdilli yazılı abidələrin aĢkar edilməsi də təsdiq edir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, tarixi toponimiya, bu dil və dialekt lərin Cənubi Azərbaycanda bu gün də qalan qalıqları, eləcə də həmin dillərdə yazılmıĢ və bizə gəlib çatmıĢ orta əsr yazılı ədəbiyyatının nümunələri sübut edir ki, Adurbadaqanın Ġran dialektləri orta fars dilindən kəskin seçilirdi. X əsrin ortalarında yazmıĢ görkəmli ərəb alimi və səyyahı əl-Məsudi Azərbaycan əhalisinin bir hissəsinin danıĢdığı azəri dilin i fars dilinin dari və pəhləvi kimi xüsusi ləhcəsi hesab edirdi; həmin əsrin sonlarında Azərbaycanda olmuĢ baĢqa bir ərəb coğrafiyaçısı əl-Müqəddəsi bu dilin Ġran dilləri qrupuna daxil olduğuna etiraz etməsə də, onun çətin anlaĢıldığ ını, ağır olduğunu, bəzi sözlərin isə xo rasanlılarınkına o xĢadığını təsdiq edir 1 . Ġran dialektlərinin bu daĢıyıcıları ilə yanaĢı, həmin dövrdə Cənubi Azərbaycan ərazisinin bəzi yerlərində həm Adurbadaqan dialektlərindən, həm də orta fars dilindən fərqli dialektdə danıĢan kürdlər də yaĢayırdılar; bunu ərəb iĢğalları prosesində azərbaycanlılarla (mənbədə: Azərbaycan əhalisi ilə) bağlanılan müqavilədə Balasakan və Savalan kürdlərin in adların ın çəkilməsi təsdiq edir. III əsr Azərbaycan ərazisinə türkdilli tayfaların axını ilə əlamətdard ır. Hələ Dionisi Periyeqet (e. II əsri) Xəzərsahili xalqlar haqqında məlu matında yazırdı: "...ġimal- qərb tərəfdən baĢlasaq... Xəzər dənizi sahilində birinci yaĢayanlar skiflərdir..., sonra unnlar (yəni hunlar - N. V.), onlardan sonra kaspilər, daha sonra dağlıq ölkədə yaĢayan döyüĢkən albanlar və kadusilər, onlara yaxın mərdlər,kirkanlar və
1
Burada IX yüzil ərəb alimi əl-Cahizin bir Ģəhadətini qeyd etmək yerinə düĢərdi; əl-Cahizin təsdiq etdiyinə görə, türklər və xorasanlılar mahiyyətcə bir xalqdır, oxĢar xasiyyətə malikdirlər, özləri də həmhüdud yaĢayırlar.
23
Dionisin in bu mə lu matı art ıq II əsrdə Ģimallı-cənublu Azərbaycan ərazisində Qafqaz, Ġran və türk (unnlar-hunlar) etnik ko mponentlərin in mövcudluğuna dəlalət edir. Erməni tarixçisi Movses Xorenatsinin yazdığına görə, hökmdar ValarĢın (Volo ke zin) (197-215/6) dövründə "xəzir (xəzər) və basil (barsil) kütlələri birləĢərək öz hökmdarları Vnasep Surxapın baĢçılığ ı ilə Kür çayın ı keçd ilər və onun bu biri sahilinə səpələndilər". Ço xsaylı ordu ilə köçərilərin qarĢısını kəsən ValarĢ Çorayadək onları qaytara bilsə də, özü "qüdrətli o xatanların əlində" həlak olur. Ondan sonra hakimiyyət baĢına keçən Xosrovun (217-236) dövründə mənbələrin (Aqafangel və b.) hunlar adlandırdığı həmin türk tayfaları yenidən Cənubi Qafqaz ərazisində görünürlər. Bu dəfə onlar Sasanilər sülaləsinin ilk hökmdarı ĢahənĢah I ƏrdəĢirə (224-241) qarĢı arĢakilərdən olan Xosrovun təĢkil etdiyi koalisiyanın tərkibində mu zdlu döyüĢçülər kimi çıxıĢ ed irdilər. Bundan sonrakı 80 ildə mənbələr ġimali Qafqaz ərazisində yaĢayan köçəri tayfaların bu dağ silsiləsinin cənub ətəklərinə hücumu faktın ı qeydə almayıb lar. Tədqiqatçılar bunu, bir tərəfdən köçəri tayfaların ġərq i Qafqazyan ı ərazidə yerdəyiĢmələri və hunların o dövrdən "hunların torpağı" adlandırılan ġimali Dağıstan ərazisində möhkəmlən mələri ilə (bu ərazi Bizans mənbələrində o dövrdə görünür daha ön mövqe tutan barsillərin - xəzərlərin adı ilə Barsiliya kimi məĢhur idi), digər tərəfdən, məhz bu illərdə (III əsrin II yarısında), gürcü mənbələrindəki məlu mata görə, alanların Cənubi Qafqazın qərb zonasına, o cümlədən Ġberiyaya hücumlarının fəallaĢ ması ilə bağlay ırlar. IV əsrin ilk dekadasında, mənbənin "Ģimal hökmdarı Tedrexon" adlandırdığı baĢçının rəhbərliyi ilə Dərbənd keçid ini aĢan barsillər yenidən Albaniya ərazisinə hücum etdilər, lakin Qarqar dü zündə basıldılar. Görünür, məhz bu məğlubiyyət hunların öz cənub qonĢuları maskutlardan (Cənubi Dağıstan və Azərbaycanın həmhüdud bölgəsində məskun idilər) siyasi asılılığın ı təmin edir. Tarixçi Favstos Buzand IV əsrin 30-cu illərində maskut hökmdarı Sanesanın (Movses Xorenatsi onu Sanatruk adlandırır) "öz baĢçılığı altında hunlardan, paxlardan, tavasparlardan, xeçmataklardan, ijmaxlardan, qatlar və qluarlardan, quqarlardan, çilblə rdən (cilv lərdən), ba lasiçlə r və yeqersvanlardan ibarət böyük qoĢun" toplayaraq Ermənistana yürüĢ etdiyi haqqınd a məlu mat verir. Yerli mənbələ rdə hun və alan tayfaların ın həmin əsrin 60-c ı illərində Cənubi Qa fqaz hadisələrində iĢtirakı haqqında da məlu mat vardır. Lakin elə bu mənbələr Cənubi Qafqaz ərazisində bu vaxtadək baĢ verən bütün hərbi əməliyyatlarda fəal iĢtirak edən Ģimal tayfalarının sonrakı mühü m hadisələrdə, xüsusilə birləĢmiĢ ermən i- Ro ma qoĢunu ilə iranlılar arasındakı Dzirav döyüĢündə (371-ci il) iĢtirak etmədiklərini təsdiq edir. Tədqiqatçılar bunu ġimali Qafqazda, məh z, bu dövrdə baĢ verən və nəticə etibarilə bütün Avropa dünyasını sarsıdan tarixi hadisələrlə bağlayırlar. Belə ki, IV əsrin 60-cı illərin in lap sonlarında hunların Asiyadan Yüklə 4,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|