Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

16 

 

Bizi  ma raqlandıran  məsələdə  antik  müəlliflərin  təsadüfi,  ziddiyyətli  xa rakter 

daĢıyan məlu matlarına kor-koranə yanaĢmaq, onları yerli  mənbələrdən daha üstün 

tutmaq,  sözsüz  ki,  səhv nəticələrə  səbəb  olardı.  O  da  Ģübhə doğurmur  ki,  Moisey 

Kalan katlı  öz  ölkəsinin  tarixin i  və  coğrafiyasını  Pont  hökmdarına  qarĢı 

qısamüddətli  yürüĢdə  iĢtirak  edən  romalılardan  daha  yaxĢı  bilmiĢ  və  öyrənmiĢdi. 

Alban tarixçisi Moisey Kalankatlın ın və "erməni tarixin in atası" Movses Xorenat-

sinin  məlu matlarına görə, eramızın I əsrində Albaniyanın cənub sərhədi Araz çayı 

boyunca keçird i. 

Ġndi  də  Ermən istan  və  Albaniyanın  o  dövrdəki  real  vəziyyətinə  nəzər 

salaq;  e.ə.  66-cı  ildən  eramızın   387-ci  ilinədək  baĢ  verən  hadisələrin  gediĢatının 

Ermənistan və Albaniyanın taleyinə necə təsir etdiyin i müĢahidə edək.  

Məlu mdur  ki,  e.ə.  66-cı  ildən  sonra  II  Tiqran ın  varisi  II  Artavazd ın 

dövründə  Ermən istan  özünü  "Roma  xalq ının  dostu  və  müttəfiqi"  elan  etməyə 

məcbur olmuĢdu ki, bu da faktiki olaraq Ro madan  asılılığ ı  boynuna  almaq    idi.   

E.ə.      30-20-ci      illərdə  Ermənistanın  siyasi  həyatı  haqqında qiymətli  məlu matları 

numizmatik  abidələr  verir;  ilk  dəfə  məh z  onlar  Ermən istanın  iĢğal  olun ması, 

məmləkətin  süqut  etməsi  haqqında  xəbər  verir,  ro malıların  Ermənistan  üzərində 

qələbəsini vəsf edir.  Ġmperator Avqust zamanında  Ro ma qoĢunlarının  Ermənistanı 

iĢğal  etmələri  münasibətilə  kəsilmiĢ  sikkələr  üzərində  alleqorik  olaraq  məğlub 

olmuĢ  öküz,  yaxud  əlləri  və  qolları  bağlı  əsir,  gənc  erməni  döyüĢçüsünün  aman 

diləyən Ģəkli həkk ed ilmiĢdir (X.A.MuĢeqyan). 

E.ə.  I  əsrdən  eramızın  II  əsrinə  qədər  olan  u zun  müddət  ərzində  iĢğalçı 

Ro ma  qoĢunları  Ermənistanda  qalmıĢ,  həmin  qoĢunların  baĢ çıları  isə  ölkən in 

faktiki  sahibi  olmuĢlar.  On ların  kö məyi  ilə  59-cu  ildən  erməni  hökmdarları  gah 

Ro manın,  gah  da  Parfiyanın  tərəfini  tutmuĢlar.  63-cü  ildə  Ro ma  ilə  Parfiya 

arasında bağlanılmıĢ müqaviləyə əsasən Ermənistan ikiqat tabeliyə düĢmüĢdü. 

Albaniyada  isə  e.ə.  I  əsrdən  eramızın  63-64-cü  illərinə  kimi  yerli 

hökmdarlar hakimlik etmiĢlər. Plutarxın  və Appianın məlu matlarına görə, ro malılar 

Albaniyanı öz əyalətlərinə çevirə bilməd ilər.  63-cü ildən sonra arĢakilə r sülaləsinin 

kiçik  qolu  A lbaniyada  möhkəmləndi.  Alban  hökmdarları  ö z  sikkələrin i  zərb 

etdirdilər. 

Era mızın  114-cü  ilinə  qədər  parfiyalıla rın  asılılığ ında  qalan  Ermən istan 

onlardan  təcrid  edilərək,  115-ci  ildə  Ro ma  əyaləti  elan  edildi.  Trayanın  xələfi 

Adrian  arĢakilər  sülaləsini  erməni  taxtında  bərpa  etdi.  Bununla  belə,  Roma 

qoĢunları  185-ci  ilədək  Ermənistanda  qaldılar,  imperiya  əsgərləri  isə  hətta  erməni 

hökmdarı Papın (369-374) vaxtında da hökmdar sarayında yaĢayırdılar. Ermən istan 

358-c i ilə kimi Ro ma imperiyasına vergi vermə kdə dava m edirdi (N.Q.Qa rsoyan). 

III  əsrə  kimi  Ermənistanın  arĢaki  hökmdarları  irsi  hakimiyyətə  malik 

deyildi.  On lar  Ro man ın  razılığı  ilə  erməni  taxtın ı  tutan  Parfiya  məmləkətin in 

nümayəndələri id ilər. 

Albaniyanın 

o 

dövrdəki 

vəziyyəti 

Ermən istanda 

olduğundan 

---

17 

 

müqayisəedilməz  dərəcədə  üstün  idi.  Parfiya  oriyentasiyasını  tutsa  belə,  Albaniya 

öz  müstəqilliy ini  heç  vaxt  əldən  verməmiĢdi.  Bütün  bu dövrlərdə  (e.ə.  I  əsrdən  e. 

IV  əsrinədək)  Ermənistanın  xarici  və  daxili  siyasi  vəziyyəti  onun  üçün  əlveriĢli 

deyildi. Belə b ir vəziyyətdə (yəni,  Ermənistanın özünün asılı o lduğu bir zamanda) 

onun  sərhədlərinin  dəyiĢməz  qalması  az  inandırıcıdır.  Hətta  alban  vilayətləri  olan 

Utik, Arsax və Paytakaranın Ermən istan tərəfindən həqiqətən iĢğal edildiy ini qəbul 

etsək  belə,  onda  da,  Ermənistanın  siyasi  cəhətdən  zəif  olduğu  bir  zamanda  həmin 

vilayətlər ondan ayrılard ı, yaxud alban hökmdarları onları geri qaytarardılar.  

Ġndi isə tədqiqatçıların istinad etdikləri  V-VII əsrlər ermən i  müəlliflərin in 

də  məlu matlarını  nəzərdən  keçirək.  Favstos  Buzandın  yazdığ ına  görə  ermən ilərin 

iranlılarla  müharibəsi qurtaran kimi, ermən i sərkərdəsi MuĢeq erməni hökmdarına 

qarĢı  üsyan  edənləri  darmadağın  etməyə  baĢladı.  Onun  371-ci  ildə  guya  "geri 

aldığı" ölkələr içərisində Ġberiya ilə yanaĢı alban vilayətləri Arsax, Utik,  Sakasena, 

Girdiman  və  Paytakaranın  da  adları  çəkilir.  MuĢeqin "Kür  çayını  əvvəlki  kimi  öz 

ölkəsi  ilə Albaniya arasında sərhədə çevirdiyini" iddia edən Favstos Buzan d açıq-

aĢkar  ifrata  varır.  A xı  e.ə.  66-cı  il,  e.  37-ci  il  və  298-ci  il  müqavilələrinə  görə 

Ermənistan  iĢğal  etdiyi  bütün  ərazilərdən  məhru m  olmuĢdu.  Mənbəyə  görə,  guya 

"MuĢeq tərəfindən dağıdılmıĢ" Atropatena, Ġberiya və alban vilayətləri əslində heç 

də  ermən i  iĢğalına  məru z  qalmamıĢ,  əksinə,  Atropatena  və  Ġberiya  hökmdarları 

bəzi  hallarda  erməni  taxtında  oturmuĢdular.  Bununla  yanaĢı,  y uxarıdakı 

məlu matdan  gördüyümüz  kimi,  I-IV  əsrlər  Ermən istanının  real  vəziyyəti  də  öz 

əsərini  V  yüzilin  sonunda,  Ermənistan  öz  dövlətçiliyini  itirəndən,  erməni 

arĢakilərinin  hakimiyyəti  ləğv  ediləndən  sonra  yazmıĢ  Favstos  Buzandın 

məlu matların ı  in kar  edir,  hər  halda  aydın  olur  ki,  onun  məlu matları  öyrənilərkən, 

yaĢadığı dövr nəzərə alın malı, əsərinin  meydana çıxma  məqsədi və tarixi  zəminləri 

aĢkarlan malıd ır.  Belə  ki,  əhalini  qarĢıdakı  antiiran  üsyanına  (481-484)  ideolo ji 

cəhətdən  hazırlamaq  üçün  elə  b ir  əsər  yaratmaq  lazımdır  ki,  orada  Ermənis tanın 

qüdrəti, onun ərazi bütövlüyü, əlbəttə, daha mübaliğəli Ģəkildə təsvir edilsin.  Lakin 

ərazini  öz  əvvəlki  sərhədlərində  bərpa  etmək  artıq  mü mkün  deyildi,  çünki  tarixi 

Ermənistan  torpaqları  o  dövrün  iki  iri  imperiyası  -  Bizans  və  Ġran  arasında  bölüĢ-

dürülmüĢdü.  Belə  bir  Ģəraitdə  Ermənistan  sərhədlərinin  Bizans  və  Ġranın  vassal 

asılılığında  olan  qonĢu  ölkələrin  -  Ġberiya,  Atropatena  və  Albaniyanın  hesabına 

geniĢləndirilməsini  mü mkün  hesab  edən  orta  əsr  erməni  tarixçilərinin  idd iaları 

qəribə  səslənir.  Elə  bu  məqsədlə  Favstos  Buzand  baĢqa  yerlərlə  yanaĢı  sağ sahil 

Albaniyasının  Utik,  Arsax  və  Paytakaran  vilayətlərini  də  Ermənistanın  tərkib inə 

(371-c i ildə) da xil edir. 

Elmdə hakim olan  rəyə görə,  Ermən istan 387-ci  il  müqaviləsi  ilə Ġran və 

Ro ma  arasında  bölüĢdürülmüĢdü.  Ananiy  ġirakatsinin  verdiyi  xəbərə  görə,  elə 

həmin vaxt Sasani hakim dairələrinin həyata keçirdiyi in zibati bölgüyə görə, guya 

"erməni  vilayətləri  olan  Arsax,  Paytakaran  və  Utik  Albaniyaya,  Quqark  isə 

Gü rcüstana  birləĢdirilmiĢdi".  Hər  Ģey  bir  yana,  Favstos  Buzandın  və  Ananiy 

---