Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 4,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
24
Avropaya ikinci və əsas hərəkatı baĢlanır; Volqanı adlayan yeni hun tayfaları ġimali Qafqaz düzlərinə yayılırlar. On ların Azov dənizi ilə Xə zər dənizi arasında köç edən alanlarla toqquĢmaları sonuncuların nəhayət ram edilmələri ilə baĢa çatır. 377-378-c i illə rdə hunlar a rtıq Pannoniyada (indiki Macarıstanda) möhkə mlənə bildilər. Əsas hun tayfaların ın 371-ci ildə ġimali Qafqaz düzlərindən qərbə - Qara dənizə, sonra isə Dunay sahillərinə getmələri heç də o demək deyildi ki, onlar Qafqa za, o cü mlədən Azərbaycan ərazisinə daha hücum et mədilər. Mənbələrdə 395-c i ildə Dunay sahillərindən Cənubi Qafqa za və Ön Asiyaya doğru yönəldilən dağıdıcı hun yürüĢləri haqqında çoxsaylı məlu mat vardır. Bizans yazıçı-dip lo matı, hun hökmdarı Attilanın Dunaydakı iqamətgahında olmuĢ Panili Priskin (V əsr) məlu matına görə, Basix və Ku rsix adlı iki sərkərdənin baĢçılıq etdikləri hun qoĢunları "hansısa bir gölü" (Azov dənizin i) keçərək, " 15 günlü k yoldan sonra bir dağı (Qafqazı - N. V.) aĢdılar və Midiya ərazisinə yetiĢdilər". Hadisələrin canlı Ģahidi olmuĢ latın yazıçısı Yevseviy Ġyeronim gördüyü dəhĢətləri belə təsvir edirdi: "...bütün ġərq, Qafqazın vəhĢi tayfalarının qabağını kəsən Ġskəndər bəndini aĢan, ...Meotidanın ucqarlarından qopub gələn hun dəstələrinin cəld atlarda oraya -buraya çaparaq, hər yeri qırğ ın və dəhĢətə düçar etmələri haqqındakı qəfil xəbərdən lərzəyə gəld i". Sasanilərin və b izanslıların tabeliyində olan b ir ço x yerləri, o cümlədən Suriya, Kappadokiya, Fin ikiya, Fə ləstin, Misir və s. Ölkələri çalıb-çap ıb geri qayıdan hunlar, bu dəfə yollarını Xə zə r sahili boyunca, AbĢerondan saldılar, "sualtı qayanın dibindən qalxan alovun" yanın dan keçərək, Dərbənd keçidi vasitəsilə ö z yerlərinə döndülər. Hunların ġimali Qafqazda qalan hissəsi V əsrin əvvəllərində onoqur (onoğıız - ?) tayfasının baĢçılığ ı ilə hun-bulqar tayfa birliyin i yaratdı. Ermən i tarixçisi Yeq iĢenin (YeliĢe, V əsr) əsərində bu tayfa haylandur adı ilə qeydə alınıb. Onun məlu matma görə "honların ölkəsi", "haylandurların ölkəsi" "honların qapısı"ndan - Çora (Dərbənd) qalasından Ģimala doğru ərazini tuturdu. Yerli mənbələrin təhlilindən belə nəticə çıxarmaq olur ki, onoqurların (haylandurların) V əsrin əvvəllərindən yenidən baĢlamıĢ yürüĢləri ilə Ģimal tayfaların ın Azərbaycan ərazisinə əsas məqsədləri talan və qənimət olan hücumları davam etdirilir. Azərbaycan ərazisinə bu dövrdə hücum edən tayfalar arasında onoqurlarla yanaĢı, Ģübhəsiz, mənbələrin bəzən ü mu mi "hun" adı ilə birləĢdird iyi oğur (oğuz),
Moisey Kalankatlı "II Yəzdigərd in [438-454] hakimiyyətindən iyirmi il əvvəl", yəni V əsrin 20-ci illərində Albaniyanın Sünik vilayətinə "böyük ordu ilə" gələrək, burada yurd salmıĢ, sözsüz ki, oğuz (oğur) türklərinin "adlı-sanlı nəslindən olan Qor və Qazan adlı iki qardaĢ" haqqında məlu mat verir. V əsr ermən i tarixçisi Parblı Lazar indiki Naxçıvan, Cənubi Azərbaycan və onlara yaxın ərazilərdə 25
məskunlaĢ mıĢ kəngərlərin yaĢadıqları yeri "Kəngərlərin vilayəti", oradakı dağı "Kəngərlərin dağı" ad landırırdı. Əsasən Çora - Dərbənd keçidindən olan bu axının qarĢısını almaq üçün Sasanilər burada güclü müdafiə qurğuları yaratmıĢ, Albaniyada nizami atlı dəstələri yerləĢdirmiĢdilər. Ġstər Ġran, istərsə də Bizans, bəzən isə Albaniyanın özü də Qafqaz keçid lərini hun-bulqar birliy indən olan tayfalardan qorusalar da, yeri gələndə onlardan öz hərbi məqsədləri üçün istifadə edirdilər. 450-451-ci illər hərəkatı dövründə "alban hökmdarları nəslindən olan Vahanın" vasitəçiliy i ilə onoqurlarla bağlanmıĢ sülh müqaviləsi Ġrana qarĢı mübarizədə onların da iĢtirakın ı təmin etməli idi. Lakin vədlərinə xilaf çıxan onoqurlar Sasanilərin qələbəsi ilə nəticələnən Avarayr döyüĢündən yalnız bir il sonra, 452-ci ildə, yenidən Cənubi Qafqaz ərazisinə hücum edib, təkcə Ġranın deyil, Bizansın da torpaqlarını talan edərək, Mesopotamiyayadək irəlilədilər. Onoqur - haylandurlar haqqında Azərbaycanla bağlı yeni mə lu mat alban hökmdarı Vaçenin üsyanının yatırılmasında onların bu dəfə Sasanilər tərəfində çıxıĢ etmələri ilə əlaqədardır. V əsrin 60-cı illərində onoqurlar Albaniya əra zisində ola rkən, ġimali Qafqazdakı siyasi vəziyyət kəskin surətdə dəyiĢdi. Buna hunların sabirlər adı ilə tanman yeni qüdrətli tayfasının Xəzərin Ģimal-qərb sahillərinə gəlməsi səbəb oldu. ĠrtıĢyanı torpaqlardan türk-avar tayfalarının sıxıĢdırıb çıxard ıqları sabirlər ("Sibir" toponimi onların adın ı özündə saxlamıĢdır) öz növbələrində Kalmık çöllərində yaĢayan saraqurları, daha sonra isə Azərbaycandan qayıtmıĢ onoqurları onların yurd yerlərindən qovub çıxartdılar. Bu hadisə Volqadan Dunayadək geniĢ bir ərazidə məskən salmıĢ mü xtəlif türk tayfalarının b ir-birinə qənim kəsilməsinə, yeni yerdəyiĢmələrə səbəb oldu. V əsrin sonlarında ġərq i Qafqazyanı düzlərdə sabirlə rin baĢçılıq etdiyi köçəri tayfalar ittifaq ı yarandı. Məhz, bu ittifaq onoqurların baĢçılıq etdiyi hun- bulqar tayfalarının ilk iri birliyin in parçalan masına və nəhayət dağılmasma gətirib çıxartdı. Qafqazın Ģimalında cərəyan edən bu proseslərin əks -sədası onun cənubunda baĢ verən hadisələrin inkiĢafına da təsir etməyə bilməzdi. 481-ci ildə Sasanilərə qarĢı çıxıĢ edən albanlar kö mək üçün yenə də hunlara müraciət etdi lər. Bu hadisələr haqqında daha geniĢ məlu mat verən Parb lı Lazar ü mu mi "hon" termin ini iĢlətdiy i üçün, köməyin konkret hansı hunlardan göndərildiyin i açmaq mü mkün deyil. Lakin artıq 466-cı ildə öz təĢəkkül prosesinin ilk mərhələsinə qədəm qoymuĢ yeni hun-bulqar hərbi-siyasi ittifaqı məhz sabirlərin baĢçılığı ilə meydana çıxmıĢdı. Onların elə bu dövrdən baĢlayan cənuba doğru ekspansiyaları haqqında yerli və baĢqa mənbələr ço xlu məlu mat verir. Bu mənbələrin təhlili göstərir ki, öz hakimiyyətlərini Cənubi Qafqaz ərazisinə də yaymaq istəyən, VI əsrin əvvəllərində artıq qüdrətli tayfa ittifaqın ın baĢında duran sabirlər, görünür, Yüklə 4,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|