Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 4,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
129
Ġrakli Bizans imperiyasında, eləcə də ona tabe Qafqaz ölkələrində xalkidonçuluğu (diofiziliyi) bərpa etməklə kilsə birliyinə nail olmaq qərarına gəldi. Albaniyanı hələ də Ġran mərzbanlarının idarə etdiyi bu dövrdə Girdiman hakimi Varaz Qriqor özünü Ġraklinin vassalı elan etdi. Yeni süzereni və onun dini olan diofiziliyi qəbul etməklə bu knyaz bütün Albaniyanın tam səlahiyyətli hakiminə çevrilirdi. Lakin beynəlxalq meydanda baĢ verən dəyiĢikliklər, görünür, Ġraklinin Varaz Qriqora verdiyi hüquq və səlahiyyətləri alban hökmdarının həyata keçirməsinə mane olmuĢdu. Belə ki, bu vaxt Ġran Ģahı II Xosrov öldürülür, taxta 628/29-cu ildə Ġrakli ilə sülh bağlayaraq, II Xosrovun tutduğu torpaqları Bizansa qaytaran II Kavad çıxır. Albaniya yenidən Ġranın təsiri dairəsində qalır. Bununla belə ölkənin faktiki sahibləri - xəzərlər olurlar. 629-cu ildə Albaniyaya hücum edən xəzərlərin baĢçısı ġat, ölkədə oturan Ġran mərzbanına, eləcə də 628-ci ildə siyasi dustaqlıqdan azad edilmiĢ katolikos Viroya elçi göndərərək, Albaniyanın ona tabe olmasını tələb edir. Bu dəfə söhbət artıq siyasi asılılıqdan gedirdi. Lakin Albaniya müqavimət göstərmək iqtidarında deyild i. ġatın tələbini qəbul etməyən mərzban Ġrana qaçır. Katolikos Vironun baĢçılığı ilə alban əyanları xəzərlərin ali hakimiyyətini qəbul edirlər. Albaniya, yerli tarixçinin ifadəsinə görə, xəzər xaqanın ın "əbədi mülkü" olur. Beləliklə, "Ġran ĢahənĢahı Kavadın oğlu ƏrdəĢirin hakimiyyətinin ikinci ilində", yəni 629-630-cu ildə xəzərlər Albaniyanı iĢğal edirlər. Aramsız hücumlar, eləcə də xəzər ağalığı ölkəni var-yoxdan çıxarır. Burada hökm sürən aclıq və xəstəlik yerli əhalinin çox hissəsinin, o cümlədən Albaniya katolikosu Vironun məhvinə səbəb olur (630-cu ildə). Ölkənin faktik sahibinə çevrilən xəzərlər alban feodallarından, əvvəllər Sasanilərin xəzinəsinə keçirdikləri dövlət vergilərinin indi onlara verilməsini tələb edirdilər. Albaniyanın, bu dövrdən baĢlayaraq, həmçin in Xəzər adlandırılan qədim paytaxtı Qəbələdə möhkəmlən miĢ xəzərlər, solsahil Albaniyasını tamamilə ələ keçirə bilmiĢdilər. Lakin məh z bu dövrdə Albaniyanın hüdudlarından kənard a ölkənin siyasi həyatında həlledici rol oynayan hadisələr baĢ verdi. Beynəlxalq vəziyyət - Ġranda taxt-tac üstə gedən çəkiĢmələr, Bizansda xalkidonçularla monofizilər arasındakı mübarizə bu ölkələrin diqqətini Ģimal sərhədlərindən, u zaq Albaniyada baĢ verən hadisələrdən yayındırmıĢ oldu. VII əsrin 30-cu illərin in əvvəllərində Xəzər dövlətində Cəbu xaqanın öldürülməsi ilə nəticələn miĢ ara münaqiĢələri xəzərlərin Albaniyadakı ağalığ ına son qoyub, ölkəni dəhĢətli talandan xilas etdi. Beləliklə, tarixin iradəs i ölkəni müstəqillik yoluna çıxardı. Suverenliy in qazanılmasına iki rəqib imperiyanın - Bizansın və Ġranın öz aralarında apardıqları müharibələrdən yorulması və əldən düĢməsi də kö mək etdi. Alban taxt-tacı Mihranilər sülaləsindən olan Vara z Qriqorun əlinə keçdi. Son tədqiqatlar hakimiyyət illəri ənənəvi olaraq 628-636-cı illərdə qəbul edilən bu alban hökmdarının əslində 630-642-ci illərdə hökmran lıq etdiyini, onun 628-ci ildə Bizans hökmdarı Ġraklinin əlindən diofiziliy i, 630-cu ildə isə katolikos Vironun əlindən monofiziliy i qəbul etdiyin i təsdiq edir. 130
Məhz bu dövrdə Yaxın ġərqdə yeni bir qüvvə - ərəb dövləti meydana çıxır. § 2. ƏRƏB ĠġĞALLARININ BAġLANMASI. AZƏRBAYCANA ĠLK YÜRÜġ VƏ ONUN NƏTĠCƏLƏRĠ
630-cu ilin sonlarına ya xın, Azə rbaycandan uzaqlarda ya Ģasalar da, az sonra onun xalq larının müqəddəratında həlledici rol oynayacaq ərəblərin çox hissəsi Məhəmməd peyğəmbərin hakimiyyətini tanıdılar. Ço x keçmədən, peyğəmbərin siyasi istedadını, onun az qala hərəsi b ir bütə sitayiĢ edən pərakəndə ərəb qəbilələrini öz rəhbərliy i altında birləĢdirmək qabiliyyətini yüksək qiy - mətləndirən məkkəlilər də müqaviməti dayandırıb, Məhəmmədə "Allahın yerdəki elçisi, din in və dövlətin baĢçısı" kimi iman gətirdilər. Fəaliyyətinin ilk dövründə yeni dini etiqadın - islamın qəbulunu hər kəsin öz vicdanına həvalə edən, yalnız inandırma, təlq in yolunu seçən Məhəmməd, siyasi üstünlüyü də əldə etdikdən sonra bütpərəstliyə qarĢı qəti mübarizə elan etdi. Bu məsələni araĢdıran tədqiqatçılar Məhəmmədin siyasi və diplo matik mərifətini xüsusi qeyd edirlər. Belə ki, bütpərəstliyin qatı əleyhdarı olan Məhəmməd qəbilə baĢçılarına islamı və peyğəmbərin hakimiyyətini yaln ız silah gücü ilə deyil, xoĢluqla da qəbul etmək imkanı verirdi. Bunun üçün onlara möhlət də ayırmıĢdı. Yaln ız təyin olunmuĢ vaxt baĢa çatanda, bütpərəstlər isə inadlarından dönməyəndə onlar silah gücünə ram edilir, ayrı-ayrı qəbilələrin müstəqilliyin in rəmzi o lan qəbilə bütləri isə məhv edilird i. Ġslamı bütün ərəblər arasında yaymağın vacib sayılması müsəlman baĢçıların ın öz d inləri ilə Ərəbistan hüdudlarından kənara çıxmalarına, Sasanilərin və Bizansın tabeliyində olan Ġraq və ġam (Suriya) ərəblərinin yaĢadıqları ərazilərə qoĢun göndərmələrinə səbəb oldu. Beləliklə, 633-cü ilin əvvəllərində, Ərəbistanın Məhəmməd dövründə baĢlanan birləĢdirilməsini davam etdirən ilk "raĢidi" ("doğru yol tutmuĢ") xə lifəsi Əbu Bəkr (632-634) yarımada daxilində yürüĢləri tam baĢa çatdırmamıĢ, islamı bütün ərəblərin arasında yaymaq çağırıĢı ilə sərkərdələrindən Xalid ibn əl-Validin və Ġyad ibn Ğənmin baĢçılıq etdikləri qoĢun dəstələrini Sasanilərin tabeliyində olan Ġraqa və Bizansın tabeliyində olan ġama göndərdi. Nəticə etibarilə ərəblərə Ərəb istan hüdudları xaricindən ilk zəfər müjdələrini gətirən bu yürüĢlər bir ço x xalqların, o cü mlədən azərbaycan lıların həyatında az sonra baĢ verəcək köklü dəyiĢikliklərin təməlini qoydu. Əvvəllər əsil dini yalnız öz soydaĢları arasında yaymaq ideyası ilə çıxıĢ edən ərəblərin fəaliyyət dairəsi yeni coğrafi ərazilər hesabına geniĢləndi. Ərəb iĢğalları baĢlandı. Ərəb cəmiyyətində baĢ verən ictimai-iqtisadi çevriliĢ bu iĢğallar üçün zəmin hazırlamıĢ, Yaxın ġərqdə (xüsusilə Ġran və Bizansda) yaranmıĢ hərbi-siyasi vəziyyət isə hadisələrin məhz Yüklə 4,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|