Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

133 

 

bildilər. Yerli qaynağın məlumatına görə "CavanĢir böyük Ġran Ģahlığının tənəzzülü haqqında 

fikirləĢərək  və  keçmiĢ  ġərq Ģahlarının  müstəbid  olmalarını yada salaraq öz Ģəxsiyyətinə 

xüsusi təmtəraq verdi və belə qənaətə gəldi ki, bundan sonra öz  hakimiyyətini heç kəsə 

tabe etməsin". 

Lakin  çox  keçmədən  barıĢığı  pozan  iranlılar  Albaniyaya  yeni  qüvvələr 

göndərsələr  də,  müttəfiq  gürcü  qoĢunlarının  köməyinə  arxalanan  CavanĢir  düĢmən 

hücumunun qarĢısını ala bilir. 

642-ci  ilədək  davam  edən bu  münaqiĢə  ərəblərin  Sasani  imperiyasının Ģimal 

vilayətlərinə hücumu ilə baĢa çatır. 

 

 

 

 

 

 

§ 3. ƏRƏBLƏRĠN  AZƏRBAYCANA YÜRÜġLƏRĠ 

 

Mənbələrdəki ziddiyyətli faktlara baxmayaraq, ərəblərin Sasani  imperiyasının 

Xəzərsahili vilayətlərinə, o cümlədən Azərbaycana real hücumu, yalnız 642-ci ildə baĢ 

verən  Nihavəndin  və  Həmədanın  fəthindən  sonra  mümkün  oldu.  Tədqiqatçıların 

fikrincə  (A.Ġ.Kolesnikov),  əhəmiyyətinə  və ciddi  nəticələrinə  görə  ərəblər  üçün  çox 

qələbələrdən  üstün  olan  Nihavəndin  süqutu  iranlıların  milli  Ģüurlarına  ağır  zərbə 

endirdi.  Tarixçi  ət-Təbərin in  dili  ilə  desək,  o  gündən  iranlıların  birliyi  pozuldu. 

Bundan belə hər vilayətin əhalisi düĢmənlə yalnız öz vilayəti hüdudlarında döyüĢürdü. 

Əl-Bəlazurinin verdiyi məlumata görə, Nihavənd döyüĢündən bilavasitə sonra ərəblər 

Həmədan-Rey  yolu  üstündə  yerləĢən,  alimlərin  fikrincə,  o  dövrdə  hələ  Ģəhər 

səviyyəsinə  yüksəlməyən  və  adi  qalalardan  olan  Qum  və  KaĢanı  tutdular.  Bu 

qələbələrdən  sonra  qədim  Midiya  ərazisində  möhkəmlənən  ərəblər  Ģimala  doğru 

istiqamət götürdülər. 

Ərəblərin  A zərbaycana  tərəf  yollarının  üstündəki  ilk  vilayət  Rey  idi.  Bu 

Ģəhəri  tutmaq  üçün  ərəblər  Həmədan-Rey  vilayətləri  ayrıcındakı  Dəstəbə  sərhəd 

nahiyəsini iĢğal etdilər, onun qalalarında isə hərbi qarnizonlar yerləĢdirdilər. Məhz bu 

qarnizonlardakı ərəb əsgərləri Azərbaycana və Ġranın Xəzəryanı vilayətlərinə ediləcək 

yürüĢlərə hazırlıq görürdülər. 

Ərəb  iĢğalının  müsibətli  nəticələrini  yaxĢı  dərk  edən  Azərbaycandan, 

Deyləmdən  və  Reydən  olan  qeyri-nizami  qoĢunlar  Dəstəbə  yaxınlığındakı  Vacrud 

adlı yerdə toplaĢdılar. Burada baĢ verən qanlı döyüĢü ət-Təbəri hər iki tərəf üçün ağır 

itkilərinə  görə  Nihavənd  və  baĢqa  böyük  vuruĢmalarla  müqayisə  edir:  "Nihavənd 

vuruĢmasına bərabər, ondan geri qalmayan böyük bir döyüĢ oldu, bu böyük vuruĢmada 

saysız-hesabsız adam qırıldı". 

Ərəblərin qalib gəldiyi bu ağır vuruĢmada azərbaycanlı döyüĢçülərin baĢında 

---

134 

 

Azərbaycan mərzbanı Ġsfəndiyar ibn Fərruxzad dururdu. Reydən yarımçıq qayıtdıqdan 

sonra  o,  seyrəlmiĢ  qoĢununu  Azərbaycanın  Bacarvan,  Miməz,  Bəzz,  Sərab,  ġiz, 

Məyanic (Miyanə) və b. Ģəhərlərindən topladığı əsgərlərin hesabına artırdı. 

Nihavənd döyüĢündən düz bir il sonra, yəni 643-cü ildə, Reyin iĢğalı hələ tam 

baĢa  çatmamıĢ,  xəlifə  Ömərin  (634-644)  əmri  ilə  Bukayr  ibn Abdullah  və  Utba  ibn 

Farkadın  baĢçılıq  etdikləri  qoĢun  dəstələri  Azərbaycan  sərhədlərini  keçdilər. 

Ərdəbildən bir qədər aralı, Cərmidan dağı yanında Ġsfəndiyarın hələ yaxĢı möhkəmlənə 

bilməmiĢ  dəstələri  onları  qarĢıladı.  Mənbələrin  məlumatına  görə,  bu,  Bukayrın 

Azərbaycan  ərazisində  azərbaycanlılarla  ilk  toqquĢması  idi.  Bir  neçə  gün davam  edən 

qanlı döyüĢ ərəblərin qələbəsilə baĢa çatır. Qırılan qırılır, qaçan qaçır, Ġsfəndiyar özü isə 

əsir düĢür. 

Rey  yanındakı  döyüĢlərin  ərəblər  üçün  müvəffəqiyyətlə  baĢa  çatdırılması, 

xəlifənin  Bukayra  kömək  göndərmək  haqqında  əvvəlki  əmrinin  yerinə  yetirilməsinə 

imkan yaradır. Sərkərdə Simak köməyə göndərilir. Çox keçmədən Ġsfəndiyarın qardaĢı 

Bəhramın  baĢçılığı  altında  təĢkil  olunmuĢ  yeni  qoĢun  Utba  ibn  Farkadın  dəs təsinə 

hücum edir. Ərəblər bu dəfə də qələbə qazanırlar. Bəhram zorla qaçıb canını qurtarır. 

Hələ  də  Bukayrın  yanında  əsirlikdə  qalan  Azərbaycan  mərzbanı  Ġsfəndiyar  isə  bu 

hadisədən  sonra  ərəblərlə  sülh  müqaviləsi  imzalamalı  olur.  Bu  müqaviləyə  görə 

Azərbaycan əhalisi "imkanları  daxilində" can vergisi  - cizyə  ödəməli idi; "qadınlar və 

uĢaqlar, həmçinin yaĢamaq üçün vəsaiti olmayan xroniki  xəstələr, dünya malından heç 

nəyi olmayan zahidlər" bu vergidən azad olunurdular. 

Yeni  hakimiyyət  Azərbaycanın  bütün  əhalisinə,  "onun  düzlərində, 

dağlarında, ucqar və sərhəd yerlərində yaĢayanlarına, onların əmlakına, dini icmalarına, 

qanunlarına, qaydalarına aman" verməyi öz üzərinə götürürdü. 

Cərmidan yanındakı döyüĢ bu vaxtadək bir çox döyüĢləri zəfərlə  baĢa çatdıran 

ərəblərin  Ģimala  -  Albaniyaya,  Qafqaza  olan  yolunu  açdı.  Xəlifə  Ömərin  əmri  ilə 

Bukayr,  sərkərdə  Utba  ibn  Farkadı  xəlifənin  Azərbaycandakı  amili  vəzifəsinə  təyin 

edib, özü isə ilk növbədə,  ərəblərin  Bab əi-Əbvab  ("Qapılar  qapısı")  adlandırdıqları 

Dərbəndin fəthinə hazırlıq görməyə baĢladı; çünki ərəblər  yaxĢı baĢa düĢürdülər ki, 

Ģimal  sərhədlərini  möhkəmləndirmədən,  Qafqaz  keçidlərini,  o cümlədən  Dərbəndi  öz 

nəzarətləri altına almadan Azərbaycanı, eləcə də Cənubi Qafqazın baĢqa vilayətlərini 

tabe etmək  mümkün olmayacaq. Buna görə də xəlifənin əmri  ilə  Bukayr elə həmin  il 

Dərbənd üzərinə hücuma keçdi. 

ġimal  yürüĢünün  çətinliklərini  əvvəlcədən  görən  xəlifə  Ömər 

sərkərdələrindən  Suraka  ibn  Əmri,  Huzayfa  ibn  Asid  əl-Qaffarini,  Həbib  ibn 

Məsləməni,  habelə  Əbd  ər-Rəh man  və  Salman  ibn  Rəbiə  əl-Bəhili  qardaĢlarını 

qoĢunları  ilə  birgə  Bukayrın  köməyinə  göndərdi.  Dəstələr  Dərbənd  divarı  yanında 

Bukayra çatdılar. Xəlifənin əmrilə birləĢmiĢ qoĢunların komandanı təyin edilən Suraka, 

Əbd  ər-Rəhman  ibn  Rəbiə  əl-Bəhilinin  dəstəsini  əsas qüvvənin qabağında,  Huzayfa 

və  Bukayrın  qoĢunlarını  sağ və sol  cinahlarda  yerləĢdirdi; son  zərbəni  isə  Salmanın 

dəstəsi endirməli idi. 

---