Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 5,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
417
mərhələləri qəbul etmiĢlər. Birinci iki mərhələ bilavasitə maddi aləmi öyrənən "tədqiqi fəlsəfə", yaxud "sübuta əsaslanan fəlsəfə", üçüncü mərhələ isə sanki fövqəltəbii iĢıqlar aləminin sirlərini açan "ilhami (kəĢfi) fəlsəfə" adlanır. Ġctimai-siyasi və əxlaqi fikirlərə ġihabəddin Yəhya Sührəvərdinin poeziyasında və ümumi Ģəkildə traktatlarında toxunulmuĢdur. Ədalətsizliyə qarĢı çıxan mütəfəkkir bədxah insanları əjdaha və ilanlara bənzədirdi. Xalqa layiqli adam baĢçılıq etməlidir, "siyasət onun əlində olarsa zaman iĢıqlı olar". ġihabəddin Sührəvərdinin sufi-fəlsəfi traktatlarında ibrətamiz fikirlər baĢlıca yer tutur. O, öz kökündən ayrılmıĢ, əslini itirmiĢ insanı baĢına cəvərən salınmıĢ, ətraf aləmdən əlaqəsi üzülmüĢ, özünü unutmuĢ tovuz quĢu obrazında ifadə etmiĢdir. Filosof alleqorik üslubda göstərir ki, yarasaların və bayquĢların hökmran oldu ğu Ģəraitdə qaranlıq iĢıqdan üstün sayılır. Bir hekayətdə yarasanın nəzərində günəĢin qənĢərində durmaq ölümə bərabər əzabdır. BaĢqa bir hekayətdə isə Ģanapipik günəĢin sayəsində görmək imkanını gündüz kor olan bayquĢlara söylədiyi üçün iĢgəncəyə məruz qalır. ġihabəddin Sührəvərdinin orijinal irsi, xüsusən iĢraqilik təlimi orta əsrlərdə elmi-fə lsəfi fikrin yüksək tərəqqisini göstərir. XI-XII əsrlərdə Azərbaycanda dini, dini-fəlsəfi və elmi-fəlsəfi ideyalar ədəbi- bədii əsərlərdə də öz ifadəsini tapmıĢdı. Azərbaycan klassik poeziyası etik, estetik, fəlsəfi fikirlərlə, ictimai ideallarla zəngin idi. Xaqani ġirvani və Nizami Gəncəvinin əsərlərində yüksək humanizm, vətənpərvərlik, əməksevərlik, ədalət motivləri ilə yanaĢı, varlığa və idraka dair də qiymətli fikirlər vardı. Nizaminin Allah ilə mövcudat (maddi və mənəvi Ģeylər aləmi), onlar arasındakı münasibət barədə fəlsəfi düĢüncələri o dövrün mövcud təlimləri, xüsusən ġərq peripatetizmi və islam dini zəminində yaranıb formalaĢmıĢdır. ġairin fəlsəfi düĢüncələri dərin məzmunlu və geniĢ əhatəli olmaqla bərabər, son dərəcə məntiqidir. Onun fikirləri sufizm, ismailizm, panteizm və i. a. izmlər qəlibinə girmir. Mistik ekstaz (vəcd) halında ortaya çıxan panteist əhval-ruhiyyə Nizami dünyagörüĢünə tamamilə yad idi. "Özündə allahlıq axtarmaq yaramaz" deyən mütəfəkkir Allaha müraciətlə yazırdı: "Səndən baĢqa kim cürət edib deyər: "Ənə əl- haqq"? ġərq peripatetikləri mövcudatı vacib varlığın aĢıb-daĢmasından əmələ gəlmiĢ bildikləri kimi Nizami də onu Allahın varlığından bir damla saymıĢdır. Peripatetizmə görə, mövcudat vacib varlıqdan zəruri surətdə çıxmıĢdır. Nizami isə Allahın azad iradəsini təsdiq etmiĢdir: "Allahın kəraməti öz feyzini ehsan qılıb, öz dəryasından bir damla atdı". Mövcud Ģeylər aləmindəki uyğunluq, tənasüb Nizaminin əsərlərində ilk növbədə Allahın iradəsi, bilavasitə onun müdaxiləsi ilə izah edilir: "Bu dünyada hər Ģey "Allahın dediyi" ilə quruldu". Nizaminin idrak haqqında düĢüncələri Allahı, mövcudatı və insanı dərk etmək məsələləri ilə bağlı idi. Mütəfəkkirin əqidəsincə, "özü fələyin altında, rəyi isə ondan yüksəkdə olan" insan, hər Ģeydən əvvəl, idrak qabiliyyətinə görə yer üzünün əĢrəfidir. O dövrdə Xətib Təbrizi və Yusif Xoylu kimi ədəbiyyatĢünas alimlərin 418
ərəbdilli poeziyanın təhlilinə həsr etdikləri əsərlərdə-Ģərhlərdə də müəyyən münasibətlə ictimai-siyasi və fəlsəfi məsələlərə to xunulmuĢdur. XI-XII əsrlərdə Azərbaycanda fəlsəfi fikir cə miyyətin inkiĢaf etmiĢ feodalizm mərhələsinə uyğun yüksək səviyyəsi ilə seçilir. Qərb ölkələrindən fərqli olaraq həmin əsrlərdə burada, ümumiyyətlə, müsəlman ġərq ində yalnız d ini, d ini- fəlsəfi təlimlər deyil, habelə ġərq peripatetizmi, panteizm və iĢraqilik kimi elmi- fəlsəfi təlimlər də mövcud olmuĢ, mükəmməl və orijinal doktrinaları ilə bəĢər fəlsəfəsi tarixini zənginləĢdirmiĢdir.
419
420
421
422
423
424
425
426
427
428
429
Yüklə 5,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|