116
edilird i.
Dərbənd yaxınlığındakı keçid daha çox möhkəmləndirilmiĢ məntəqə idi.
Qədim Ģəhər iki güclü qala divarları arasına alınmıĢdı. Bu divarlar dənizin içərisinə
doğru xeyli uzan mıĢ, dənizin bu yerində süni liman yaratmıĢdı. Divarların əks sonluqları
sərt, keçilməz dağ ətəklərinə söykənmiĢdi. Yu xarı istiqamətlənmiĢ, açıq, geniĢ pillələri
olan, çoxlu qüllələrlə təchiz edilmiĢ Dərbənd qala divarlarının orta qalınlığı 4 metrədək,
hündürlüyü 20 metr idi və diĢli məhəccərlə müdafiə olun muĢdu.
Dərbəndin ərəb iĢğalı ərəfəsində tikildiyi ehtimal olunan çoxsaylı qədim
tikililəri içərisində hamamların qalıqlarını və qayalıqda oyulmuĢ, dörd çatma tağa
dayaqlanan günbəzli, iri hovuzu qeyd etmək lazımdır. Plan baxımından böyük bazilikal
bina olan, sonralar yenidən qurularaq məscidə çevrilmiĢ abidənin daha qədim hissələri bu
zamana aiddir. Məscidin köhnə hissələrinin hörgü texnikası e.ə. VI əsrdə ucaldılmıĢ
Dərbənd istehkamları ilə eyniyyət təĢkil edir.
Ġndiyədək qalmıĢ sitayiĢ təyinatlı tikililər memarlıq tiplərinə görə
mü xtəlifdir. Lənkəran bölgəsindəki zərdüĢtiliyə sitayiĢ abidələri tipoloji baxımdan
"sükut qüllələri"nə - "daxma"lara xeyli yaxındır və zərdüĢtiliyin dəfn adətləri ilə
bağlıdır. SitayiĢ təyinatlı xristian abidələri tarixi-memarlıq baxımından daha böyük
maraq doğurur.
Xristianlığın qəbul edilməsi ilə əlaqədar olaraq Qafqaz Albaniyasında mərkəzi
günbəzli və bazilikal sitayiĢ qurğuları meydana gəldi. Həmin tikililər plan və konstruktiv
həll baxımından yetkin səviyyəyə çatmıĢdılar. Qumdakı bazilika, Böyük Əmili və Ləkit
kəndlərindəki dairəvi məbədlər bu kamilliyin örnəkləridir. Həmin abidələr bir-birinə
yaxın məsafədə yerləĢmiĢdir. Gö rünür ki, vaxtilə bu məntəqələri birləĢdirən qədim yol
var imiĢ. Bu tikililərin ucaldıldığı Ģimal-qərbi Azərbaycan vilayətləri erkən orta çağlarda
Qafqaz Albaniyasının mərkəzi o lmuĢdur.
Xristianlığın yayılmasının baĢlanğıc mərhələsinə aid olan abidələr əyani
surətdə göstərir ki, Albaniya memarlarının qarĢısına çıxmıĢ yeni vəzifə dərhal həll
olunmamıĢdı. Əsrlər boyu təĢəkkül tapmıĢ ənənələrdən imtina etmək çətin idi. Buna
görə də ilk xristian abidələri erkən bütpərəstlik tikililəri ilə böyük oxĢarlığa malik olmuĢ
və Albaniyanın sonrakı tarixi dövrdə tikilmiĢ kilsələrindən kəskin surətdə
fərqlən miĢdi.
Xristianlığın yayılmasının ilk illərində əsasən daha qədim məbədlər yenidən
qurulurdu. Azərbaycanın Qəbələ, Qax və Zaqatala bölgələrindəki nadir dairəvi
məbədlər bu tarixi gerçəkliyin parlaq təsdiqidir.
Qəbələ bölgəsinin Böyük Əmili kəndi yaxınlığındakı Kilisədağda Mitra
allahı (Mitra, cəngavər köçərilərin və dinc əkinçilərin allahı idi) məbədi mərkəzi
günbəzli, ikiyaruslu kompozisiyaya malik olan abidədir. Məbədin divarınm xarici
səthi qeyri-bərabər tərəfli 12 guĢəlik formasında, daxili səthi isə 10,4 metrlik silindr
Ģəklində həll edilmiĢdir. Ġkinci daxili dairə 8 sütun üçün stilobat (sütunlar üçün özül)
rolunu oynayırdı. Həmin sütunlar günbəzli ikinci yarusun barabanını (günbəzli dairə
səmanın - Mitranın rəmzi idi) saxlayırd ı.
117
BaĢ alaqapı giriĢi məbədin qərb fasadı tərəfindəki əsas kompozisiya
görüĢündə, iki yan giriĢ isə Ģimal və cənub səmtində idi.
ġərq fasadı səmtində simmetrik surətdə yerləĢmiĢ, plan baxımından dairəvi
olan iki otaq - Mitra allahının göstərilmiĢ iki mənasını nəzərə çatdıran səcdəgahlar vardı.
Məbəd antik memarlığın müəyyən təsiri altında inĢa edilmiĢdi.
Zaqatala bölgəsinin Mamrux kəndi yaxınlığında GünəĢ və Ay allahları
Ģərəfinə tikilmiĢ ikinci dairəvi məbəd daha mürəkkəb kompozisiyaya malikdir. O da üç
giriĢlidir, Ģərq tərəfində dərin divar oyuğu - absida vardır. Absida binanın əsas yuxarı
hissəsində yerləĢir. Binanın hər iki tərəfində iki səcdəgah və iki yan giriĢi olan xırda
hücrələr mövcuddur. Günbəzli yuxarı baraban dayaqlıq tağları olan dörd sütuna
dayaqlanmıĢdır. Mamrux məbədlərinin memarlığı artıq yerli alban formalarında,
Kilisədağdakı Mitra allahı məbədinə nisbətən daha mükəmməl və mürəkkəb tərzdə
həllini tapmıĢdır.
Dörd pilon (sadə sütun) və mərkəzi absida məbədin interyerində əsas
rolunu oynayır. Sonralar bu əsas üzərində tetrakonxlar - dörd absidadan ibarət olan
kompozisiya (konxlar) meydana gəlməyə baĢlamıĢdı. Həmin absidalar xaçvari surətdə
üzbəüz yerləĢdirilmiĢdir.
Mamruxdakı məbəd kompozisiya baxımından Kilisədağdakı rotonda (dörd
tərəfi bərabər olan bina) ilə Ləkit kəndindəki tetrakonx arasında bilavasitə vəsilə kimi
qiymətləndirilə bilər.
Ləkit kəndindəki dairəvi məbəd alban memarlığının görkəmli
abidələrindəndir. Bu məbəd Azərbaycanın Qax bölgəsinin Ləkit kəndindən bir kilometr
aralıda aĢkar edilmiĢdir. ĠnĢaat texnikası üsulları bu məbədi VI əsrə aid etmək imkanı
verir. Ləkit məbədi Cənubi Qafqaz tetrakon xlarının təĢəkkül tapması üçün əsas olmuĢdur.
Məbədin diametri 22 metrdir. Məbəd hərəsi bir metr diametri olan 3 sütunu,
4 divar oyuğunu - absidanı əmələ gətirən tetrakonxdur. Tetrakon xun 4 küncündə bütün
absidalar üçün əsas yaradan 4 pilon yerləĢdirilmiĢdir. Həmin pilonların daxili əyilmiĢ,
küncü iri valla tərtib edilmiĢdir. Bu val pilonun bütün hündürlüyü boyunca keçir və
absidaların tağlarını əyir. Pilonların arxasında ayrı-ayrı yerləĢən sütunlar səkkizguĢəli
özülün dayağı rolunu oynayır. SəkkizguĢəli özül üzərində 4 absida yerləĢir. Pilonların
üzərində günbəzlə tamamlanan dairəvi barabanın kvadrat əsası yerləĢmiĢdir.
Absidalardakı sütunların cüt olmayan (tək) miqdarı və mərkəzi sütunun giriĢlərin
əksinə yerləĢməsi zərdüĢtilik dininin müəyyən mərasim məqsədlərini güdürdü.
ZərdüĢtilik tələblərinə görə səcdəgah və müqəddəs od xaricdən görünməməli idi.
Sonralar hər üç dairəvi məbəd xristian kilsələrinə çevrilmiĢdi.
Moisey Kalankatlının məlumatına görə, Albaniyada monumental rəssamlıq
sənəti yüksək inkiĢaf səviyyəsinə çatmıĢdı, məbədlər və saraylar isə bir çox hallarda
gözəl rəsmlərlə bəzədilirdi. Ləkit məbədində mala üzərindəki rəsmlərin qalıqları vardır
və bu təsdiq edir ki, onun divarları interyerdə rəsmlərlə örtülmüĢdü. Məbədin bütün
xarici görkəmi Qafqaz Albaniyasının dairəvi məbədlərinin inkiĢafının həmahəng Ģəkildə
tamamlandığını təsdiqləyir.