Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 15,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
383 mayenin boĢaldılması üçün deĢik açılmıĢdır. Ġnək fiquru ço x ümu miləĢdiril miĢ tərzdə, incəliklər nəzərə alın madan hazırlan mıĢdır. Fiqurda, hətta gözlər də qeydə alın mamıĢdır. Bu zov inəyi əmən vəziyyətdə təsvir edilmiĢdir. Ġnək və buzov fiqurlarından fərqli o laraq, lü ləyinin dəstəyi funksiyasını daĢıyan Ģir fiquru daha incəliklə hazırlan mıĢ, fiqurun gözləri, burnu və digər yerləri qeydə alın mıĢdır. Hər üç fiqurun üzərin i bəzəyən naxıĢlar lü ləyin in diqqəti cəlb edən cəhətidir. Onun üzərində insan, heyvan rəsmləri, nəbati təsvirlər vard ır. Həmin bəzəklər məmu - latın bütün səthində mövcuddur. Bu təsvirlər quruluĢca ayrı-ayrı zo laqlarla, medalyonlarla və mü xtəlif dekorativ ləkələrlə təmsil edilmiĢdir. Qismən həkk olunmuĢ, müəyyən hissəsi isə minalan mıĢ ov, ziyafət, nərd oyunu səhnələri də çox maraqlıdır. Bu rəs mlər əsas fiqurların ətraflarındadır. Rəs mlər hər bir tərəfdən üçsıralı zolaq əmələ gətirən çərçivələrdə yerləĢdirilmiĢdir. Ġnəyin boğazında və baĢında həkk olunmuĢ, lüləyin in bəzəkli görünməsinə xid mət edən yazılar maraqlıdır. Yazıda qeyd edilir: "Bu, b irdəfəyə, Yaradan Tanrın ın kö məy ilə hazırlan mıĢ inək, buzov və Ģird ir. Ruzbeh ibn Əfridun ibn Burzin in sifariĢidir. Onun sahibi olan Ģaha - Burzin ibn Əfridun ibn - eĢq olsun. Rəssam Əli ibn Məhəmməd ibn Abdullah Qasım düzəltmiĢdir; 603 -cü ilin məhərrəm ay ında" (1206, VIII-IX aylar). Azərbaycanın Milli Tarixi Muzeyinin kolleksiyasında saxlanılan, bəzək baxımından bənzərsiz olan bürünc çıraq da ġirvanla bağlı məmulatdır. Bu çıraq 1944-cü ildə Bakıda, ġirvanĢahlar sarayının ərazisində aparılmıĢ arxeoloji qazıntılar zamanı tapılmıĢdır. Həmin çıraq ölçüsünə görə iri deyildir: uzunluğu 18 sm, hündürlüyü isə 8,5 sm-dir. Tə xminən çırağın bütün səthində yerləĢdirilmiĢ tökmə heykəlc iklə r xüsusilə maraqlıdır. Həmin heykəlciklər mü xtəlif texniki tərzdə iĢlənmiĢdir. Burada yastı, qabarıq və hətta dairəvi heykəlciklər arasında süvari, ata həmlə edən vəhĢi heyvan, iki öküz baĢı, iri piĢik cinsindən olan on dörd yırtıcı heyvan baĢı, iki qabarıq insan sifəti vardır. Bürünc çırağın üzərində təsadüf olunan təsvirlər yeni deyildir və bu dövrdə Azərbaycan dekorativ-tətbiqi sənətinin digər növlərinin bəzəklərində də istifadə edilirdi. Bu cür təsvirlərə "Bayıl daĢları"nda, Örənqalanın, qədim Gəncənin, Bakının keramikasında da təsadüf olunur. Çıraq üzərindəki iki qabarıq öküz baĢı təsviri Bakı qalasının Ģimal darvazası üzərində olan rəsmlərlə eynidir. Bu məqama xüsusi fikir verməyə dəyər; belə ki, vaxtilə öküz totem hesab edilmiĢ, sonralar isə ĢirvanĢahların gerbi kimi istifadə olun muĢdur. Nəzərdən keçirilən dövrdə tuncdan hazırlanmıĢ fiqurlu məmu lat yalnız ġirvanda geniĢ yayılmamıĢdı. Bu cür fiqurlara Azərbaycanın digər vilayətlərində də təsadüf edilmiĢdir. Son onillər ərzində Qəbələ və Örənqala Ģəhərgahlarında aparılmıĢ qazıntı iĢləri nəticəsində metalın bədii emalının bu növünə aid maraqlı materiallar aĢkar edilmiĢdir. Örənqalada aparılmıĢ arxeoloji qazıntılar za manı bürünc heykəlcik tapılmıĢdır. Bu tapıntı yenilik kimi qiymətləndirilə bilər. Bürünc heykəlcik insan simasına malik olan əfsanəvi varlıq Ģəklindədir. Heykəlciyin baĢında üçdiĢli tac var. Əfsanəvi varlığın badamvari iri gözləri, saç örtüyü bədii metal ustasının məharətinin 384 nəticəsi kimi diqqəti cəlb edir. Bu heykəlcik Xəzər dənizinin dibindən çıxarılmıĢ "Bayıl daĢları" üzərində olan təsvirlərə bənzəyir. Bürünc məmulatının bəzəyinin Azərbaycan incəsənətinin digər növlərinin bəzəyi ilə sıx əlaqəsi Luvrda (Fransa) mühafizə olunan bürünc dolçada parlaq surətdə nəzərə çarpır. Bürünc dolça 1190-cı ildə naxçıvanlı usta Osman Salman oğlu tərəfindən hazırlanmıĢdır. Bu bürünc qabın naxıĢları Naxçıvandakı Möminə xatun məqbərəsinin (Atabəy günbəzinin) bəzəyilə eynidir. Bu dövrdə bədii metal məmulatı memarlıq abidələrinin tərtibatında da geniĢ Ģəkildə istifadə edilirdi. Darvazalar, suyun axıdılması üçün iĢlədilən borular, qapılar, məscid günbəzlərinin yüksək hissələri bürünc və mis elementlərlə zəngin surətdə bəzədilirdi. Hazırda Gürcüstanın Gelati monastırında saxlanan Gəncə Ģəhər darvazasının dəmir hissələrini bu sənətin parlaq nümunəsi kimi göstərmək olar. Darvazanın möhkəmliyi qayğısına qalmıĢ usta onun xarici görkəmini də unutmamıĢdı. Metal zolaqların yerləĢməsinin tamamilə ölçülüb-biçilməsi diqqəti xüsusilə cəlb edir. Kufi xətti ilə həkk olunmuĢ yazı da orta çağlar üçün ənənəvi olan ixtisasın nəsildən-nəslə ötürülməsi faktını təsdiq edir. Yazıda göstərilir ki, bu darvaza "dəmirçi Ġbrahim ibn Osman ibn Anqaveyhin əməlidir". Darvazanın 455(1063)-ci ildə hazırlandığı qeyd olunmuĢdur. Xalçaçılıq və bədii parçaların hazırlanması XI-XII əsrlərin Azərbaycan dekorativ-tətbiqi incəsənətində mühüm yer tururdu. Mingəçevir, Gəncə, Beyləqan, Bakı ərazilərində arxeoloji qazıntılar zamanı aĢkar olunmuĢ müxtəlif rəngli pambıq, yun parçalar bunu sübut edir. Mövcud olan material ipəkdən hazırlanmıĢ bədii parçaların da yüksək keyfiyyətliliyini göstərir. Ölçüsünə görə çox da böyük olmayan ipək parçanın fraqmentini buna misal göstərmək olar. Həmin parça qalığı Nizami Gəncəvinin Gəncədəki məzarının yerində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı tapılmıĢdır. Bu parça yüksək keyfiyyətli ipək saplardan toxunmuĢdur. Parçanın üzərində məharətlə mürəkkəb həndəsi naxıĢlar toxunulmuĢdur. Bu naxıĢlar mü xtəlif ço xbucaqlıların uzlaĢması nəticəsində yaradılmıĢdır. NaxıĢlar XII-XIII əsrlərin Azərbaycan memarlıq abidələrinin bəzək tərtibatına çox bənzəyir. Qeyd etmək maraqlıdır ki, parçanın bədii tərtibatı zamanı cəmi üç rəngdən (qırmızı, yaĢıl, qızılı) istifadə olunmuĢdur. Bu rənglər parçanın açıq rəngli səthində aydın Ģəkildə nəzərə çarpır. XI-XII əsrlərə aid olunan Azərbaycan xalçaları və xalça mə mulatı dövrümüzə gəlib çatmamıĢdır. Lakin xalçaların hazırlandığı yerlər, yüksək bədii dəyəri Azərbaycanda olmuĢ tarixçilərin, coğrafiyaçıların və səyyahların (əl-Müqəddəsi, Yaqut əl-Həməvi və b.) əsərlərində geniĢ iĢıqlandırılır. Onlar ipək saplardan toxunulmuĢ xovlu xalçaları xüsusilə yüksək qiymətləndirmiĢlər. Zəngin naxıĢlara malik olmuĢ həmin xalçalar dünyanın baĢqa ölkələrinə də ixrac edilirdi. Azərbaycan xalçaların ın ölkə hüdudlarından kənarda geniĢ yayılmasını Qərb i Avropa rəssamların ın (Yan Deyk, Hans Holbeyn, Hans Memlinq və b.) əsərlərində onların təsvirlənməsi də sübut edir. "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanında, Niza mi Gəncəvinin poetik əsərlə rində də Azərbaycan xalçaları haqqında məlu mat vardır. Azərbaycan dekorativ-tətbiqi sənətinin nümunələrinin nəzərdən Yüklə 15,36 Mb. Dostları ilə paylaş:
|