Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

385 

keçirilməsi,  onların  te xn iki  keyfiyyətlərin in,  dekorat iv  üsulların ın  xa rakteristikası

həmin sənət növlərinin bədii-üslub xüsusiyyətlərin i  müqayisə etməyə, ü mu mi o lan

cəhətləri izləməyə imkan yaradır. Bu, həmin dövrdə vahid üslubun olduğunu sübut 

edir; həmin üslub ümu mi ko mpo zisiya prinsiplərində, bədii tərtibat iĢin in ayrı-ay rı

incəliklərində,  xalqın  incəsənət  əĢyaların ın  ümu mi  görkəmində  özünün  parlaq 

ifadəsini tap mıĢdır. 

§ 4. EPĠQRAFĠK ABĠDƏLƏR 

Azərbaycanın  memarlıq  və  baĢqa  tarixi  abidələrində,  respublika

mu zeylərin in  ko lle ksiyalarında  ço xsaylı  ərəb  qrafikalı  ep iqrafik  yazılar  mühafizə 

olunmaqdadır.  Həmin  epiqrafik  yazılar  tədqiq  olunan  dövrün  iqtisadi  və  siyasi

həyatının  öyrənilməsi  üçün  mühüm  mənbələrdir.  Məzmunca  mü xtəlif  o lan  inĢaat, 

sənət, xatirə səciyyəli bu epiqrafik abidələr bəzi hallarda orta əsr müəlliflərinin mə-

lu m əsərlərində əksini tap mayan tarixi hadisələrin izah ed ilməsinə imkan yaradır. 

Tarixi  dəqiq ləĢdirilmiĢ  ilkin  ərəb  qrafika lı  ya zılardan  biri  1987-c i  ilin

baharında, ġəmkir və Xanlar bölgələrin in sərhədində yerləĢən Yenikənd su -elektrik 

stansiyasının ərazisində aparılmıĢ arxeolo ji qazıntılar  zamanı Muncuqlu təpəsində,

daĢ  sütunun  baĢlığı  üzərində  aĢkar  edilmiĢdir.  Sadə  kufi  xətti  ilə  ərəbcə  həkk 

olunmuĢ  bu  yazı  p is  hifz  edilmiĢdir;  tərcü məsi  beləd ir:  "Hakimiyyət  Allaha

məxsusdur.  Dörd  yüz  qırx  ikinci  ildə  əl-müdəbbir  Ġmamallah  ibn  Məhəmməd

hazırlamıĢdır. Allahın mərhəməti onun üzərində olsun" (h. 442/1050-51). 

Kutaisi  Ģəhərində  Gelati  monastırında  saxlanılan  Gəncə  qapısının

üzərindəki  səkkizsətirlik  ərəbdilli  kufi  yazısında  deyilir:  " BağıĢ layan,  mərhəmətli

Allahın  adı  ilə.  Bu  qapıların  qazı  Əbülfərəc  Məhəmməd  ibn  Abdullahın  rəhbərliyi  ilə 

hazırlanmasına hökmdarımız, əzəmətli hakim əmir ġavur ibn Fəzl - Allah onun hakimiyyə-

tini uzun eləsin - əmr etmiĢdir. Ġbrahim ibn Osman dəmirçi (anqaveyh) oğlu dörd yüz əlli

beĢinci ildə düzəltmiĢdir" (h.455/1063). 

Qabarıq  surətdə,  əhəngdaĢı  üzərində  həkk  edilmiĢ  dördsətirlik  kufi  yazısı

Bakınm  ĠçəriĢəhər  hissəsindəki  Məhəmməd  məscidinin  Ģimal  divarında  yerləĢir:

"BağıĢlayan,  mərhəmətli  Allahın adı  ilə.  Bu, ustad ər-rəis Məhəmməd ibn Əbu Bəkrin 

əmrilə tikilmiĢ məscidin binasıdır. Tarix: dörd yüz yetmiĢ bir" (h. 471/1078-79). Minarənin

eyvanındakı  stalaktit  karnizin  altında  yerləĢən  lövhə  üzərində  lentĢəkilli  kufi  yazı 

Qurandan götürülmüĢ ayələrdən (XVII, 81-82) ibarətdir. 

Qafqazda aĢkar edilmiĢ kufi yazılarının qədimliyindən bəhs edən professor Əbd əl-

Həyy  Həbibi,  Məhəmməd  məscidindəki  yazının  fotoĢəklini  təqdir  etmiĢ,  həmin  yazını 

---

386 

Yaxın ġərq xəttathlığının ən yaxĢı nü munəsi kimi qiy mətləndirmiĢdir. 

Yerli ağ daĢ üzərində qabarıq surətdə həkk olunmuĢ digər dördsətirlik ərəbdilli

kufi  kitabə  ġəmkir  qülləsinin tikilmə  tarixi  və  təyinatı  haqqında  məlumat  verir.  Qeyd 

etməliyik ki, bu yazının aĢkar edilməsi və oxunması memarlıq tarixində həmin abidənin

tikilmə  tarixini  müəyyənləĢdirə  bilmiĢdir:  "Allahın  adı  ilə.  Müdafiə  sistemli  binalar

silsiləsindən olan bu gözətçi qülləsini  Uca Allahın qüdrətinin yardımı, istəyi, tam himayəsi 

ilə,  mömin  ġeyx  M-n...-lu  ibn AfĢin  öz  vəsaiti  hesabına  dörd  yüz  doxsan üçüncü  ildə

tikdirmiĢdir"(h. 493/ 1099-1100). 

XI əsrdə əhəngdaĢından hazırlanmıĢ məzarüstü abidənin bir hissəsi (0,86X0,27 

m)  1982-ci  ilin  yayında  Bakıda,  ĠçəriĢəhərdə  aparılmıĢ  arxeoloji  qazıntılar  za manı

tapılmıĢdır.  Abidənin  iki  yuxarı  tərəfi qabarıq  kufi  kitabə  ilə  tamam  örtülmüĢdür.  Bəzi

hərflərin sonu bir qədər yuxarı qalxaraq palmetta (xurma ağacı yarpaqlarına bənzər bəzək) 

formasında tamamlanmıĢdır. TapılmıĢ daĢ, abidənin ikinci yarısını təĢkil edir. Hələlik bu

abidə,  formasına  görə  Bakı  qalası  ərazisində  tapılmıĢ  XI-XII  əsrlər  məzarüstü  daĢları

içərisində yeganədir.  Bu  məzarüstü daĢ  Gürcüstan  Dövlət  Muzeyinin  Armazis xevidəki 

Msxet  filialında  saxlanan,  mərmərdən  yonulmuĢ  qəbirüstü  abidəyə  bənzəyir.  Yazıda

deyilir: "BağıĢlayan, mərhəmətli  Allahın  adı  ilə.  Bu,  Əbu  Səd  Namdarın  məzarıdır.

Allah onun  məzarını  müqəddəsləĢdirsin".  Yazılı  daĢ  məzarüstü abidənin bir parçasını 

təĢkil  etdiyi  üçün  Əbu  Səd  Namdarın  titulu,  ləqəbləri  və  atasının  adı  qalmamıĢdır.

Məzarın orta əsr Bakısının mərkəzindəki fəxri dəfn yerində olması, məqbərə binasının

zəngin  memarlıq  bəzəklərinin  qalıqları  mərhumun  XI  -  XII  əsrlərdə  ġirvanĢahlar 

dövlətində  mühüm  vəzifə  tutduğunu  təsdiqləyir.  Mən bələrdə  ġirvanda  məsul 

vəzifələrdə  olmuĢ  Namdar  nəslinin  bəzi  nümayəndələrinin  adları  çəkilir.  "Tarix  əl-

Bab"da  ġirvanĢah  Fəribürzün vaxtında  hacib vəzifəsində  olmuĢ  Namdar  ibn Müzəf-

fərin  adı  vardır.  Tarixdə  Məsud  ibn  Namdarın  Ģəxsiyyəti  Beyləqan  Ģəhərinin  məmur 

zümrəsinin nümayəndəsi, "Hekayələr, məktublar, Ģeirlər toplusu" əsərinin müəllifi kimi 

tanınmıĢdır. 

Üzərində üçsətirlik ərəbdilli kitabə olan əhəngdaĢı lövhəsi (2x0,7 m) 1954-

cü  ildə  Bakının  qala  divarındakı  yarımbürclərdən  birinin  dağılması  zamanı  aĢkar

edilmiĢdir.  Çiçəkli  kufi  xətti  ilə  yazılmıĢ  lövhə  Azərbaycan  Milli  Tarix  Muzeyində 

saxlanmaqdadır.  Kitabəni  ilk  dəfə  etnoqraf  Ə.Ələsgərzadə  oxumuĢdur:  "ġəhər  divar-

larının  tikilməsinə  əl-məlik  əl-müəzzəm,  müdrik,  ədalətli,  qalibiyyətli,  din  uğrunda

mübarizədə zəfər qazanan, dinin və dövlətin Ģərəfi, islamın və müsəlmanların dayağı, 

ən böyük  xaqan, əzəmətli  ĢirvanĢah  Əbü-l-Hica  Mənuçehr  b... əmr  etmiĢdir".  Burada

yazı  natamam  qalır.  Lövhədə  Mənuçehrin  atasının  adı  üçün  yer  kifayət  etməmiĢdir.

Yazıda  Bakıda  Ģəhər  divarlarının  ĢirvanĢah  III  Mənuçehr  tərəfindən  tikdirildiyi 

bildirilir.  III  Mənuçehrin  hakimiyyəti  514-555(1120-1160)-ci  illərə  təsadüf  edir.

Kitabə  ġirvan dövlətinin güclənməsi ilə bağlı olaraq böyük istehkam tikintisi iĢlərinin

aparıldığını  təsdiq  edir.  Gü man  etmək  olar  ki,  bu  divarın  tikilməsinədək,  feodal 

Ģəhərinin təĢəkkülü dövründə inĢa olunmuĢ baĢqa divarlar da varmıĢ. 

Bakı  qalasındakı  camenin  minarəsində  məscidin  köhnə  binasından  buraya 

---