Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 15,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
387 köçürülmüĢ yazılı lövhələr yerləĢdirilmiĢdir. Burada nadir, lapidar sənədlərin zəngin arxivi mühafizə olunmuĢdur. ƏhəngdaĢından hazırlanmıĢ xatirə lövhəsinin üzərində həkk edilmiĢ dörd sətirlik, kufi xəttilə yazılmıĢ ərəbdilli mətn diqqəti cəlb edir: "Ən böyük əmir - isfəhsalar, baĢçı, dinin cəsarəti... dövlətin xoĢbəxtliyi, islamın müdafiəçisi və qoĢunların baĢçısı (bayrağı), millətin iftixarı, əsilzadələrin itkisi Hüsaməddövlə vəd din Əbu Yəqub Yusif‖. Göründüyü kimi, xatirə lövhəsi böyük ġirvan sərkərdəsi Hüsaməddövlə vəd din Əbu Yəqub Yusifin ölümü haqqında məlumat verir. Yazılı mənbələrdə bu Ģəxsiyyət haqqında heç bir məlumata təsadüf edilməmiĢdir. Yalnız iki böyük ġirvan Ģairinin -Xaqaninin və Fələki ġirvaninin Azərbaycanda baĢ vermiĢ hərbi hadisələrin təsviri ilə əlaqədar olaraq yazdıqları mədhiyyələrdə ġirvan ordusu baĢçısının adı Bakı lövhəsində qeyd edilmiĢ titulları ilə göstərilmiĢdir. ġirvanĢah III Mənuçehrin qoĢunları əmir-isfahsalar Hüsaməddövlə vəd dinin baĢçılığı altında Arran, Bitlis və Dvin əmiri ġəmsəddövlə Tuğan Arslanın yardımına arxalanaraq, 530-532(1136-1137)-ci illər arasında Nüsrətəddin Arslan Abanın ordusunu məğlubiyyətə uğratdılar. Arran ərazisinin bir hissəsini onun əlindən aldılar. Yusif ibn Küseyr məqbərəsinin giriĢ qapısı üzərində olan dörd sətirlik kufi kitabədə deyilir: "Bu məqbərə ər-rəis, mömin, islamın gözəlliyi, Ģeyxlərin baĢçısı Yusif ibn Küseyrindir. Tarix: Ģəvval ayı, beĢ yüz əlli yeddinci il" (1162). Yusif ibn Küseyr məqbərəsinin üzərindəki yazı dünya mədəniyyəti tarixinə daxil olmuĢ epiqrafik abidələr sırasındadır. Məqbərənin frizindəki kufi kitabədə Quran ayələri və məĢhur memar Əcəmi ibn Əbubəkr ən-NəĢəvinin (Naxçıvaninin) adı həkk edilmiĢdir. Onun yaratdığı və artıq haqqında məlumat verdiyimiz on tərəfli Möminə xatun məqbərəsinin bəzəklərində ərəb qrafikasının müxtəlif xətlərindən də istifadə olunmuĢdur. Kitabələr türbənin tərəfləri (baĢtağları) və giriĢ qapılarının haĢiyələrində, medalyonların sahələrində bəzək elementi kimi iĢlədilmiĢdir. XII əsrdən etibarən bir sıra Ya xın ġərq ölkələrində, habelə Azərbaycanda memarlıq abidələrinin bəzəklərində rəngarəng Ģirli kərpiclərdən istifadə olunmağa baĢlandı. ġirli kərpiclərin düzülməsiylə tərtib edilən kitabələr məqbərələrin silindrik hissəsində, günbəz örtüklərində istifadə olunurdu ki, bu da abidələrin təkrarolunmaz gözəlliyini təmin edirdi. Yerli xəttatlar epiqrafik motivlərin yaradılması iĢində kamilliyin yüksək zirvələrinə yetiĢmiĢdilər. Nəbati və həndəsi ünsürlərə oxĢadılmıĢ ərəb hərflərindən düzəldilən həmin motivlər kaĢılı kərpiclərlə ifa olunurdu. Yusif ibn Küseyr məqbərəsinin bəzəklərində Ģirli kərpiclərdən istifadə olunmamıĢdır. Bu abidədə yazılar mü xtəlif ölçülü kərpiclərin hörgüyə düzülüĢü nəticəsində əldə edilmiĢdir. Frizlər və haĢiyələrdəki kitabələ rin fonunda Ģaquli "ləm", "əlif‖, "kəf‖ hərflərin in arasındakı sahələr həndəsi naxıĢlarla zənginləĢdirilmiĢdir. Mü xtəlif rəngli Ģirli kərp iclərdən və lövhələrdən Möminə xatun məqbərəsinin bədii tərtibatı iĢində is tifadə edilmiĢdir. OnguĢəli məqbərənin bütün tərəfləri kufi xətli yazılarla haĢiyələn miĢdir. Kitabələrin mətni Quran ayələrid ir. Məqbərənin tərəflərindəki hər on stalaktit tağda təkrar olunan yazıda deyilir: "Hakimiyyət vahid, qadir Allaha məxsusdur". BaĢtağın üzərindəki yaz ıda 388 abidənin inĢa tarixi göstərilir - 582 (1186). Burada memarın ad ı da qeyd edilmiĢdir: "Naxçıvanlı memar Əcəmi ibn Əbubəkrin iĢidir". Məqbərədən cənubda, hazırda bərpa olunmuĢ qədim qoĢa minarəli baĢtağın üstündəki kitabədə N. Xanıkovun (XIX əsr) məlu matına görə, "Müdrik hökmdar, ədalətli, böyük Atabəy Əbu Cəfər Məhəmməd ibn Atabəy Eldəniz - Allah onun məzarın ı müqəddəsləĢdirsin" - söz- ləri varmıĢ. Qapı yeri üzərindəki kitabədə "...Atabəyin mülklərində süvarilərin baĢçısı və vergiləri toplayan mütəvəlli ə mir Nurəddin Naxçıvanlı memar Əcəmi ibn Əbubəkrin iĢidir" yazılmıĢdır. Məqbərənin qübbəvari günbəzinin daxili səthində dörd dairəvi medalyon vardır. Bu medalyonlar günbəzin Ģimal-Ģərq, cənub-Ģərq və cənub-qərb və Ģimal- qərb tərəflərində yerləĢdirilmiĢ, sahələri kitabə və naxıĢla bəzədilmiĢdir. Nəbati naxıĢlı birinci medalyonun bəzəyinin qrafik strukturu səkkiz dəfə təkrar olunan "Məhəmməd" sözlərinin toplusundan ibarətdir. Ġkinci medalyonda "Allah, Məhəmməd, Əbubəkr, Ömər, Os man, Əli", üçüncü medalyonda "Allah, Məhəmməd, Ömər, Əbubəkr, Osman, Əli, Həsən, Hüseyn", dördüncüdə "Allah, Məhəmməd, Əbubəkr, Ömər, Os man, Əli" sözləri həkk edilmiĢdir. Medalyonların tərtibatı zamanı əldə olun muĢ dekorativ effekt d iqqəti cəlb edir. Xəttat nəbati, həndəsi naxıĢlardan, mürəkkəb kufi yazısından istifadə edərək, bədii ifadənin bənzərsiz həllinə nail ola b ilmiĢdir. Ustanın bu məharəti A zərbaycanın baĢqa memarlıq tikililərin in və məzarüstü abidələrinin bədii tərtibatı ilə müqayisədə xüsusilə heyranedicidir. Mö minə xatun məqbərəsində dəfn olunmuĢ Ģəxs haqqında məqbərənin frizində yerləĢdirilmiĢ yazı tam halda qalmadığ ına görə, Mö minə xatunun atabəylərlə qohumluq əlaqələri haqqındakı tədqiqatçı fikirləri (Cahan Pəhləvanm anası və yaxud həyat yoldaĢı olması) ziddiyyətlidir. Yazının tərcüməsi belədir: "BağıĢlayan, mərhəmətli Allahın adı ilə. Bu məqbərənin tikilməsinə müdrik hökmdar, ədalətli, qalibiyyətli, möhkəmlənmiĢ, böyük, islamın və müsəlmanların mühafizəçisi ġəmsəddin Cahan Pəhləvan, Atabəy əbu Cəfər Məhəmməd ibn Atabəy Eldəniz... dünyanın və dinin Ģöhrəti, islamın və müsəlmanların himayəçisi Möminə xatunun - Uca Allah ona rəhm etsin! - naminə əmr etmiĢdir. Biz gedirik, dünya qalır. Biz ölərik, bu xatirə qalar. Ġlahi, bəd nəzərdən uzaq et". Atabəylərin tarixinin öyrənilməsində Gəncə
Tarix-DiyarĢünaslıq Muzeyindəki saxsı sferokonus üzərində nəsx xəttilə, hərəkəsiz həkk edilmiĢ farsdilli yazı mühüm əhəmiyyətə malikdir. Yazıda deyilir: "Cahan Pəhləvanın müqəddəs arzusu və Ģöhrəti Qutluq Ġnanc". Bu mətn yazılı mənbələrin (Sədrəddin əl-Hüseyni, Ravəndi) Cahan Pəhləvanın öz dövlətinin Ģöhrət və qüdrətini sevimli oğullarının yardımında gördüyünü bildirən məlumatlarını təsdiqləyir. Dəvəçi bölgəsinin Ügah kəndindəki ġeyx Əbubəkr məqbərəsinin qapısı üzərində nəsx xəttilə ərəbdilli ikisətirlik yazı olmuĢdur: "Bu, Ģeyxlərin məliki, yolların qütbü ġeyx Əbubəkrin türbəsidir. Allah ona rəhmət etsin! Bu türbəni bilici, adil soltan Fərruxzad bin Axsitan [bin] Mənuçehrin zamanında beĢ yüz doxsan dördüncü ildə (1197- Yüklə 15,36 Mb. Dostları ilə paylaş:
|