Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

393 

cəbhəsini açırdı". 

Bu  məqsədi  həyata  keçirmək  üçün  Səlcuq  hökmdarları  bir  çox  Ģəhərlərdə

mədrəsələr  açdırmıĢ,  dövrün  məĢhur  alimlərini  bu  elm  və  bilik  ocaqlarına  cəlb 

etmiĢdilər.  Mənbələrdə Azərbaycan Ģəhərlərində də  belə  mədrəsələrin  açıldığı, bunlar

üçün xüsusi binalar tikildiyi haqqında məlu mat vardır.  Bu mədrəsələr adətən onların

əsasını qoyanın adını daĢıyırdılar.  1127-ci  ildə  Xoyda  Əbu-r-Ruh əl-Fərəc  ibn Abdallah 

ibn Xələf əl-Xuveyyinin tikdirdiyi mədrəsə onun adı ilə (əl-Fərəc əl-Xuveyyi mədrəsəsi)

tanınırdı.  Tarixçi  Ġbn  əl-Fuvati  XI-XII  əsrlərdə  Marağada  açılan  üç  mədrəsənin  adını

qeyd  edir:  "Əhmədağa"  mədrəsəsi,  "Atabəkiyyə"  mədrəsəsi  və  "əl-Qadi"  (Qazı) 

mədrəsəsi. 

1067-ci  il sentyabrın  22-dən  Bağdadda  Nizamülmülkün bilavasitə təĢəbbüsü ilə

açılmıĢ  "Nizamiyyə"  mədrəsəsi  dövrün  ən  baĢlıca  elm  ocağı  -  "universiteti"  hesab 

edilirdi. Mədrəsənin tikintisi baĢa çatan kimi Nizamülmülk bu dövrdə artıq dərin bilikli

mötəbər bir alim kimi tanınan azərbaycanlı Xətib Təbrizini mədrəsə kitabxanasının müdiri,

eyni  zamanda, akademik  Ġ.Y.Kraçkovskinin təbirincə desək, onun ədəbiyyat kafedrasının 

"professorı:" təyin edir. 

Mütəxəssislərin "ġərqdə təĢkil  edilən  ilk  mükəmməl  universitetlərdən  birincisi"

hesab etdikləri "Nizamiyyə"  mədrəsəsində dərs deyən bir çox görkəmli alimlər içərisində 

Xətib Təbrizidən baĢqa digər azərbaycanlı alimlər də vardı.  Bunlardan yuxarıda adını çəkdi-

yimiz,  bəlkə  də  ilk  "Azərbaycan  tarixi"  kitabının  müəllifi  Ġsmayıl  ibn  əl-Musanna  ət-

Təbrizini,  alim-ədib,  "Nizamiyyə"dən  baĢqa  Həmədan  və  baĢqa  Ģəhərlərdəki 

mədrəsələrdə  dərs demiĢ,  1160-cı  ildə  Mərvdə vəfat etmiĢ  gəncəli  Əbu  Hafs  Ömər  ibn

Osman ibn ġueyb əl-Cənzini, məĢhur alim, bir çox əsərlərin müəllifi (onun "əl-Hasil" adlı

əsərinin əlyazması indi də Paris Milli Kitabxanasında saxlanılır), 1225-ci ildə vəfat etmiĢ 

Tacəddin  Əbu-l-Fədail  Məhəmməd  ibn  əl-Hüseyn  ibn Abdallah  əl-Urməvini,  məĢhur

Ģəriət  alimi,  sonralar  Qahirəyə  köçərək,  burada  "ən-Nasiriyyə  əs-Salihiyyə"

mədrəsəsində də dərs demiĢ  Əmin  əd-Din  Müzəffər  ibn  Əbu  Məhəmməd  ibn  Ġsmayıl 

ibn  Əli ət-Təbrizini  (1163-1225). Bağdadda "əl-Kəmaliyyə" mədrəsəsində də dərs deyən

Əbul-Fadl  Mahmud  ibn  Əhməd  ibn  Məhəmməd  əl-Ərdəbilini  (öl.  1228),  monqollar

Bağdadı  iĢğal  edərkən  (1258) həlak  olmuĢ  məĢhur  alirn  Kəvaməddin  Əbu  Nəsr  Yunis  ibn 

Mənsur ibn Ġbrahim əĢ-ġirvanini və baĢqalarını göstərmək o lar. 

Özlərinin yüksək bilik və mədəniyyətlərinə görə dövrün tanınmıĢ Ģəxsiyyətləri

sırasında  orta  çağın  müxtəlif  təzkirələrinə  və  tarixi  əsərlərinə  düĢmüĢ  bu  alimlər 

içərisində  təbrizli  alim  Əbu  Zəkəriyyə  Yəhya  ibn  Əli  (Xətib  Təbrizi)  xüsusi  yer

tutur.  Ömrünün  sonunadək,  təxminən  40  il  elmi-pedaqoji  fəaliyyətlə  məĢğul  olan,

ġərq  xalq larının  mədəniyyəti  tarixinə  ədəbiyyat  və  dilçiliyə  aid  onlarla  əsərin, 

gözəl Ģeirlərin müəllifi  kimi daxil olan bu görkəmli alim əldə etdiyi bütün uğurlara

elmə  olan  son  dərəcə  böyük  həvəsi,  iradə  və  mətanəti  sayəsində  çatmıĢ dı.  XIII

yüzilin görkəmli tədqiqatçısı  Yaqut, Xətib in bu gün də çoxlarına örnək ola biləcək 

bu xüsusiyyətini - elmə sonsuz sevgisini belə təsvir edirdi: "Nağ ıl edirlər ki, onun 

Əbu-l-Əla  əl-Məərrinin  yanına  səfər  etməsinin  səbəbi  odur  ki,  o,  Əbu  Mənsur  əl-

---

394 

Əzhəri əl-Məərrinin "Kitab əttəh-zib fi-l-lüğə" ("Dildə düzəliĢ  kitabı") ad lı əsərini

əldə etmiĢdi. Kitabı torbaya qoyub, çiyninə ataraq Təbrizdən əl-Məərrə [Ģəhərinə]

aparır.  Onun  min ik  tutmaq  üçün  pulu  yox  idi.  Kürəklərindən  axan  tər  kitabları 

isladır.  Bu  nüsxə  Bağdadın  kitab xanalarından  birində  mövcuddur.  Hadisədən 

xəbəri olmayanlar ona baxdıqda, suya düĢdüyünü zənn edirlər.  Halbuki bu, yalnız 

Xətibin təridir". 

Xətib  Təbrizi  ço x  zəngin  və  universal  yaradıcılıq  yolu  keçmiĢ  alim  id i.

Onun  əsərlərində  dilçiliy in,  tarixin ,  folklorun,  etnoqrafiyanın,  məntiqin,

ilah iyyatın,  fəlsəfənin  bir  ço x  məsələləri  nəzərdən  keçirilir.  Bir  ədəbiyyatĢünas 

kimi  o,  bədii  əsərlərin  Ģərhi  və  təhlili  prosesində  həmin  alimlərin  uğurlarından  da

bəhrələnmiĢdir. 

Xətib  Təbrizi  fo rma  mü kəmməlliyi  və  məzmun  gözəlliyin in  vəhdəti

ideyası  ilə  ġərq  ədəbiyyatĢünaslığında  cəsarətlə  çıxıĢ  et miĢ,  bu  məsələn in  elmi 

həllini  vermiĢdi.  Onun  fikrincə,  tənqid  məsələləri  ilə  məĢğul  olan  hər  bir  alim,

elmin  mü xtəlif  sahələrinə  aid  biliklərə  sahib  olmalıdır;  o,  ədəbiyyatĢünaslıq 

sahəsində yüksək nəzəri hazırlığa  malik olmaq la yanaĢı dilçilik, tarix, etnoqrafiya,

folklor,  ilahiyyat,  fəlsəfə  məsələlərindən  də  baĢ  çıxarmalıdır.  Xətib  Təbrizi  "Əbu

Təmmamın divanına dair Ģərh" əsərinin giriĢ hissəsində belə nəticəyə gəlmiĢdir ki, 

tənqidçi öz sələ flərin in əsərlərin i diqqətlə öyrən məli, onlardan müs bət cəhətləri əxz

etməli,  onların  səhv  və  qüsurlarını  təkrar  etməməlid ir.  Alim  ədəbi  tənqidi  yüksək

qiymətləndirir,  onun  poeziyadan  da  çətin  iĢ  olduğunu  qeyd  edirdi.  O  yazırdı  ki, 

"Ģerləri tənqid etmək onlan yazmaqdan çətindir". Onun fikrincə, tənqidçinin baĢlıca

vəzifəsi zahiri süjetlərə aludə olmaq deyil, Ģairin mü xtəlif mənalı ifadələr arxasında

gizlən miĢ  ən  səmimi  düĢüncələrinin  aĢkara  çıxarılması,  daxili  məzmunun 

aydınlaĢdırılması olmalıdır.  Xətib Təbrizi, Ģeirləri Ģərh edərkən yalnız  ədəbiyyatçı  kimi

deyil,  müdrik  mütəfəkkir  kimi də çıxıĢ edir, ədəbiyyatı xalqın ağlına və təfəkkürünə təsir

vasitəsi kimi qiy mətləndirirdi. 

XII  yüzildə yaĢamıĢ  azərbaycanlı  alim  Əbülfəzl  HübeyĢ  ət-Tiflisi  elmi  fikrin 

inkiĢafında  mühüm  rol  oynamıĢdır.  O,  ərəb  leksikoqrafiyası  sahəsində  böyük  elmi-

tədqiqat iĢi aparmıĢdır. Alim ərəb-fars izahlı lüğətlərini tərtib etmiĢdir. 

Digər  alim  -  ġəmsəddin  Əbülabbas  Əhməd  ibn  Xəlil  əl-Xuveyyi  (1187-1240)

Yaxın və Orta ġərq ölkələrində dilçi, ədəbiyyatçı, fəqih, filosof və təbib kimi tanınmıĢdı. O,

öz  səyahətləri  zamanı  soltan  Ġsa  ibn  Əbu  Bəkr  ibn  Əyyubun  təklifilə  DəməĢqə dəvət 

edilmiĢ və "Adiliyyə" mədrəsəsində müəllimlik etmiĢdi. Alim "Kitab  fi-l üsul" ("Üsul

haqqında kitab"), "Kitab fənn ən-nəhv" ("Sintaksis kitabı"), "Kitab yəĢtəmilu alə rumuz

əl-hikmiyyə" ("Fəlsəfı rəmzləri əhatə edən kitab") adlı əsərlərin müəllifidir. 

XII  əsrin  I  yarısında  yaĢamıĢ  Yusif  ibn  Tahir  Əbu  Yəqub  əl-Xuveyyi  orta

əsrlərin  ərəbdilli  Ģərhçilik  ədəbiyyatında  görkəmli  yer  tutur.  Onun  1146-cı  ildə  baĢa

çatdırdığı "ġərh ət-tənvir" əsəri müəllifin yaĢayıb-yaratdığı dövrün elmi fikrinin parlaq 

nümunəsidir.  Yusif  ibn  Tahir  bu  əsərində  hər  Ģeydən  öncə  böyük  ərəb  Ģairi  və

mütəfəkkiri  Əbu-l-Əla  əl-Məərrinin  poetik  irsinin  tədqiqatçısı  -  incə  ruhlu  ədib  kimi 

---