Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

389 

1198) Məhəmməd ibn Nəsr tikmiĢdir".  Yazıda xatırlanmıĢ ġeyx Əbubəkrin adına bizə

məlum olan digər yazılı mənbələrdə təsadüf edilmir. ġeyx Əbubəkrin epitetləri əsasında

belə nəticəyə gəlmək olar ki, o, tanınmıĢ Ģəxsiyyət, ġabranda fəaliyyət göstərmiĢ böyük 

alim olmuĢdur. 

ġamaxıdan  cənub-Ģərqdə,  Göylər  kəndində,  ġamaxı-Ərdəbil  ticarət-karvan

yolunun üzərində  memarlıq  tarixinə  "Piri  Mərdəkan"  adı  ilə  daxil  olan  möhtəĢəm  bir 

abidə  mövcuddur.  Məqbərədə  qalmıĢ  iki  kitabə  abidənin  adını  və  tikilmə  tarixini

dəqiqləĢdirir. Ġçəridə bir məzar vardır. 

Məzarüstü lövhə (0,1x0,56 m) əhəngdaĢındandır. Bu lövhə yuxarıdan çatma tağla

tamamlanır. Lövhənin üz hissəsində hərəkəsiz ərəbdilli yazı həkk edilmiĢdir: "BağıĢlayan, 

mərhəmətli Allahın adı ilə. Bu məzar Ģeyx, imam, böyük alim,  mömin Tair Tac əl-Hüda

Mədəkani ibn Əlinindir. Allah rəh mət etsin". DaĢ lövhənin ətraflarında "Allah" sözü 

on üç dəfə təkrar olunur. Məzarüstü yazının tarixi yoxdur. Lakin onun tarixini giriĢin sol

tərəfində,  məqbərənin  divarına  bərkidilmiĢ  digər  ikisətirlik  ərəbdilli  kitabəyə  əsasən

müəyyənləĢdirmək  mü mkündür.  Yazıda  deyilir:  "...Böyük  padĢah,  xaqan...  Fərruxzad 

ibn Fazil əl-Müvəhhid Mənuçehr...". Kitabədə xatırlanmıĢ ĢirhanĢahın III Mənuçehrin

oğlu I Fərruxzad olduğu güman edilir (1203-1204-cü illərin hüdudunda vəfat etmiĢdir).

Ġllər  keçdikcə  Ģeyxin  və  məqbərənin  adları  təhrif  olunmuĢ,  "Mədəkani"  sözü 

"Mərdəkan"  Ģəklinə  düĢmüĢdür.  Mədək  Cənubi  Azərbaycanın  Həsənabad  adlı

yaĢayıĢ  məntəqəsindən  27  km  cənub-Ģərqdə  yerləĢən  yerin  adıdır.  "An"  və  "i"

sonluqları alimin nəsəbini (yəni Mədək mənĢəli olduğunu) göstərir. O, ġirvanın paytaxtı 

ġamaxıya gəlmiĢ, orada fəaliyyət göstərmiĢdir.  Həmin dövrdə burada  xeyli alim  və həkim

çalıĢırdı. Məqbərənin ətrafında ġeyx Tair ibn Məhəmməd, Tacəddin ibn Rüknəddin və

digər alimlərin  məzarları vardır. Həmin alimlərin həyatı və fəaliyyəti ġeyx Tair Tac 

əl-Hüdanın mədəni-siyasi mərkəzinə çevrilmiĢ xanəgahı ilə bağlı olmuĢdur. 

Bakıda, Ģəhərin qədim hissəsi olan ĠçəriĢəhərdə Qız qalası  ucalır.  Qalan ın

cənub-qərb divarında kufi  xəttilə həkk o lunmuĢ kiçik lövhə vardır. Yazının xarakteri 

onun  oxunuĢunu  çətinləĢdirir.  Kitabəni  ilk  dəfə  elmi  baxımdan  N.Xanıkov  tədqiq

etmiĢ,  mətnin ilk sözünü "qübbə" kimi oxu muĢdur. Sonralar həmin yazını tədqiq edən 

M.Nemətova  isə  burada  "Məsud  ibn  Davudun  qülləsi"  ifadəsinin  həkk  edildiyini

göstərmiĢdir. Paleoqrafik xüsusiyyətinə görə bu yazı XII əsrə aid olub, yalnız qalanın 

təmiri ilə bağlıd ır. Qala isə, görünür, daha erkən dövrdə tikilmiĢdir. 

Mərdəkan  qalasındakı  ikisətirlik  ərəbdilli  yazı  qabarıq surətdə,  gözəl  və  iri

süls  xəttilə,  iki  parça  əhəngdaĢı  üzərində  həkk  olunmuĢdur  və  hazırda  bu  epiqrafik 

abidə  Sankt-Peterburqda  Dövlət  Ermitajında  saxlanmaqdadır:  "...müdrik,  islam

hökmdarı, ĢirvanĢah Axsitan bin  Mənuçehr  üçüncü...  beĢ  yüz  səksən  üçüncü  il  hicri 

tarixində"  (1187/1188).  Bəzi  tədqiqatçılar  kitabənin  qala  ilə  əlaqəsini  qəbul

etməyərək,  bürcün  tikintisini  XIV  əsrə  aid  edirlər.  Lakin  qalanın  və  qala

kompleksindəki  məscidin  yanında  tapılmıĢ  digər  yazılar  da  sübut  edir  ki,  qalanın 

tikintisi XII əsrə aiddir. 

ƏhəngdaĢı üzərində iri, oyma, gözəl süls xəttilə yazılmıĢ iki sətirlik farsdilli 

---

390 

mətn  1940-cı  ildə  qalanın  ətrafında təmizlik  iĢləri  aparılarkən,  əski  darvaza  yerində

aĢkar  edilmiĢdir.  N.Berezin,  vaxtilə bu daĢ lövhəni qala qapıları üzərində gördüyünü

yazır.  Kitabədə  deyilir:  "Bu  manarı  əmir  Əbu  Nəsr  Ġzz  əl-Mülk  Əbu  Əli  ibn  Baqir 

ucaltmıĢdır  -  Allah  onun  qüdrətini  əbədiləĢdirsin!"  Yazıda  tarix  göstərilməmiĢdir.

Lakin paleoqrafik xüsusiyyətləri və bədii tərtibatı onu kompleksin digər XII əsr yazıları

ilə yaxınlaĢdırır. Kitabədə adı çəkilən, lakin digər mənbələrdə adına təsadüf olunmayan 

əmir, ġirvan ordusunun sərkərdəsi idi. 

Farsdilli yazısı olan üçüncü daĢ da diqqəti cəlb edir. Həmin kitabə "Tuba-Ģahi"

məscidinə  giriĢin  yanında  aparılmıĢ  təmir  iĢləri  zamanı  tapılmıĢdır.  Yazı  çətinliklə 

oxunan  Ģəklə  düĢmüĢdür:  "Bu  manar  h-d-a  B-k-a...  Cav id..."  Mətndə  tarix

göstərilməmiĢdir.  Yazı  fonundakı  quĢ,  nəbati  ünsürlər,  "kəf‖ hərfinin  yuxarı  hissəsi,

"əlif‖in aĢağı qisminin forması, bəzi "əlif‖ və "ləm"lərin yuxarı hissəsi, hərflərin sola-

sağa  meyli  kompleksdə  olan  baĢqa  yazıların  bəzəklərini  və  yazı  üslubunu  xatırladır.

Bütün bunlar kompleksin yerində aĢkar olunmuĢ son iki yazını XII əsrə aid etməyə əsas

verir. 

Beləliklə,  epiqrafik  yazılar  XI-XII  əsrlərdə  Azərbaycanda  iqtisadi,  siyasi,

mədəni yüksəliĢi sənədli Ģəkildə təsdiq edir. 

ġirvan ərazisində ĢirvanĢah III Mənuçehrin (1120-1160) və onun oğlu I Axsitanın

(1160-1196/97)  adlarının  qeyd  edildiyi,  zəmanəmizədək  hifz  olunmuĢ  kitabələr  XII 

əsrdə ġirvan dövlətinin güclənməsi ilə əlaqədar olaraq geniĢ miqyaslı istehkam iĢlərinin

aparıldığını  göstərir.  Bu dövrdə  ġirvanda qalalar, Ģəhərlər tikilir,  hərbi  istehkamlar  və 

ictima i-mülki binalar təmir edilirdi. 

Epiqrafik abidələr bizə ġeyx Pir Hüseyn, ġey x Tair Tac əl-Hüda Mədəkani, ġeyx

Əbubəkr,  ġeyx  Babi  Yəqub  kimi  tanınmıĢ  alim-Ģeyxlərin  adlarını  çatdırmıĢdır.  Həmin 

alimlər iri ticarət yolları üzərində tikilmiĢ ictimai-siyasi və mədəni mərkəzlərə -  xanə-

gahlara baĢçılıq etmiĢlər. 

Kitabələrdə  digər  mənbələrdən  məlum  olmayan  xəttatların,  memarların,

rəssamların,  daĢ  üzərində  bədii  oyma  sənətinin  görkəmli  nümayəndələrinin  (Əcəmi 

Əbubəkr  Naxçıvani,  Zeynəddin  ibn  ƏburəĢid  ġirvani,  ƏburəĢid  ibn  Zeynəddin

ġirvani,  Əli  Məcdəddin,  Əbdülməcid  ibn  Məsud,  ġeyxzadə  Həbibullah,  ġəmsəddin 

Məhəmməd, Əh məd ibn Əyyub, Mahmud ibn Ġbrahim və bir ço x baĢqalarının) adları

göstərilmiĢdir.  Təqdim  olunan  epiqrafik  abidələrdə  vəzifəli  Ģə xslərin,  suveren

dövlət  baĢçıları  olmuĢ,  yüksək  titulları  və  epitetləri  ilə  tanınan  ĢirvanĢahların, 

atabəylərin adları da d iqqəti cəlb edir. 

---