Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 15,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
391 § 5. ELM XI-XII əsrlərdə bütün müs əlman ġərq ində olduğu kimi Azə rbaycanda da elm və ədəbiyyat yüksək in kiĢaf səviyyəsinə çatmıĢdı. Bu dövrdə iri paytaxt Ģəhərləri olan Təbrizdə, ġamaxıda, eləcə də Bakıda, Gəncədə, Beyləqanda, Naxçıvanda ġirvanĢahların, Eldənizlərin və digər hökmdarların saraylarında dövrün ən tanınmıĢ elm xadimləri himayəçilik Ģəraitində fəaliyyət göstərmiĢ, elmin mü xtəlif sahələrində müvəffəqiyyətlər qazan mıĢdılar. Onu da qeyd etməliyik ki, elmin hələ də xüsusi sahələrə ayrılmadığ ı bu dövrdə yalnız e lmi biliklərin bütün məcmusuna sahib olanlara alim adı verilird i. Y.Bertels belə mütərəqqi Ģəxslər sırasında Nizami Gəncəvinin adını xüsusi çəkir. Onun yazdığ ına görə, "Nizami öz dövrünün biliklərinin bütün məcmusuna sahib idi. Fəls əfi ədəbiyyatla, astrono- miya və astrologiya ilə, coğrafiya və kosmoqrafik ədəbiyyatla, müəyyən dərəcədə riya ziyyat, fizika və kimya ilə tanıĢ olmuĢdu. Onun əsərlərində ço x qiy mət li t ibbi, bioloji, təbii-elmi məlu matlara təsadüf olunur". XI-XII əsrlərdə Azə rbaycan xalq ı dünya mədəniyyəti xə zinəsinə öz əsərləri ilə elmin sonrakı inkiĢafında görkəmli ro l oynamıĢ bir sıra parlaq alim- ədəbiyyatçı, filosof, hüquqĢünas, tarixçi, riyaziyyatçı, astronom, coğrafiyaçı vermiĢdir. Bunla rdan, zə manəsinin mütərəqqi mədəni nailiyyətlərin i mənimsə miĢ görkəmli alim Fəridəddin ġirvani 30 il astronomiya ilə məĢğul olmuĢ və bir neçə ulduz cədvəli tərtib etmiĢdir. Azərbaycanda bu dövrdə astronomiyanın inkiĢafını Örənqalada aparılmıĢ arxeoloji qazıntılar zamanı aĢkar edilmiĢ, üzərində planetlərin hərəkət dairəsi və yerdəyiĢmə yolları cızılmıĢ dairəv i gil lövhəcik də təsdiq edir. Dövrün mənbələri XI-XII yü zillərdə təbabət sahəsində dərin biliyə malik loğman həkimlər haqqında da məlu mat verir. ġamaxı yaxınlığ ındakı Məlhəm kəndində "Mədrəseyi-tibb" (Tibb mədrəsəsi) və müalicəxana açmıĢ Kafiəddin Ömər ibn Osman (Xaqaninin əmisi olub) mədəniyyət tariximizə həm bilici həkim, həm də gör- kəmli filosof kimi daxil olub. Ġnsanı təbiətin ali məxluqu sayan Kafiəddin idrakın və elmin qüdrətinə inanır, Ģagirdlərinə biliklərə yiyələnməklə yanaĢı, dərin müĢahidəçilik, təcrübəyə və fakta inam aĢılayırdı. ġirvanĢah III Mənuçehrin dövründə ġirvanda ad çıxarmıĢ məĢhur həkim Mahmud xocanın, Xaqanini ağır xəstəlikdən müalicə etmiĢ, "ġirvanın Ģərəfi", "həkimlərin Ģan-Ģöhrətlisi" RəĢidəddinin adları da əsrləri adlayaraq bu günümüzə yetiĢmiĢdir. Belə həkimlərdən biri də, Zəkəriyyə əl-Qəzvininin verdiyi məlumata görə, atabəy Özbəyin Ģəxsi həkimi Cəlaləddin Təbib olmuĢdur. Atabəyin bu həkim haqqında dediyi sözlər onun sənətinə verilən ən yüksək qiymət hesab edilə bilər: "Mənim həyatımı saxlayan bu adamdır. O, yalnız artıq xəstələnmiĢlərin möcüzəli Ģəfavericisi deyil. O, xəstəliyin gizli çağında diaqnozu müəyyənləĢdirir və hazırladığı cüzi dərmanla xəstəni tamam müalicə edir. Onun gəliĢi adamlara böyük xeyir verirdi, ondan sonra onun kimisi olmayıb".
392 XII yüzildə Təbrizin məĢhur həkimlərindən olan Mühzəbəddin Təbrizinin "Əl- Muxtar" və "Kitabi tibb əl-Camali" əsərlərində bir çox xəstəliklərin müalicə yolları nəzərdən keçirilir. Mahmud ibn Ġlyas isə təbabət elminə həsr etdiyi əsərində əczaçılıq və mü xtəlif xəstəliklərin müalicə prinsipləri haqqındakı bütün məlumatı ümumiləĢdirmiĢdi. Kitabda adları çəkilən dərmanlar əlifbaya görə düzülmüĢdür. Ən görkəmli həkimlərdən biri də Mövlana Cəlaləddin ər-Ruminin yaxın dostu və müalicə həkimi Əkmələddin Naxçıvani olmuĢdur. Orta çağ müəlliflərindən biri onu "həkimlərin ağası, dünya həkimlərinin rəisi" və baĢqa təmtəraqlı ləqəblərlə təqdim etmiĢdir. Naxçıvanın tanınmıĢ təbiblərindən biri də Fəxrəddin Əbu Abdullah Əh məd ibn ƏrəbĢah ibn Əli ibn Cəbrayıl ən-Naxçıvani idi. O dövrdə Azərbaycanda fəaliyyət göstərən əcnəbi həkimlər də var idi; bunlardan biri, islamı qəbul etmiĢ, görünür milliyyətcə yəhudi olan Samuil ibn Yəhya ibn Abbas əl-Məğribi əl-Əndəlus; idi. Mənbələrin (əl-Qifti, Ġbn əl-Ġbri) məlumatına görə, "o, atası ilə ġərqə (Bağdada) gələrək, burada müvəffəqiyyətlə həkimlik edirdi. Samuil tibbə aid kitabların müəllifidir. Sonradan o, Azərbaycana köçür və Pəhləvan xanədanına və onun dövlətinin əmirlərinə xid mət göstərir. O, Marağa Ģəhərində yaĢayır, burada ailə qurur və övlad yetiĢdirir. O, 570 (1174)-ci ildə Marağada vəfat edir". Azərbaycanda fəaliyyət göstərən görkəmli həkimlərdən biri də Bağdaddan buraya köçmüĢ, Ġbn Habal adı ilə məĢhur olan Əli ibn Əhməd Əbu-l-Hüseyn idi. Ġbn əl- Ġbrinin verdiyi məlu mata görə o, uzun müddət Azərbaycanda həkimlik etmiĢ, 619 (1222)-cu ildə burada vəfat etmiĢdi. Nəzərdən keçirilən dövrdə tarixi, filoloji, fəlsəfi məzmunlu xeyli əsər də yaradılmıĢdı. Lakin həmin əsərlərin çoxu zəmanəmizə çatmamıĢdır. Hərtərəfli bilik sahibi olan Fəxrəddin Əbülfəzl Ġsmayıl ibn əl-Musanna ət-Təbrizinin qələmə aldığı irihəcmli "Tarixi-A zərbaycan" ("Azərbaycan tarixi") adlı əsəri də dövrümüzə yetiĢməyən əhəmiyyətli əlyazmalarındandır. Mənbələrdən məlum olur ki, alim, Bağdaddakı "Nizamiyyə" mədrəsəsində mühazirələr oxu muĢ, 580 (1185)-ci ildə Təbrizdə vəfat etmiĢdir. Onun haqqında bəhs edən Ġbn əl-Fuvati yazırdı: "Mən Təbrizdə sözün tam mənasında görkəmli olan Ģəxs barədə soruĢduqda, mənə Ġbn əl- Musannanı niĢan verdilər. Mən soruĢdum: ikinci belə bir adam varmı? Onlar cavab verdilər: O, bircə dənədir və ikincisi yoxdur". Bu dövrdə elmin və mədəniyyətin inkiĢafına dövlət səviyyəsində verilən düzgün istiqamət böyük Səlcuq dövlətinin hər yerində olduğu kimi, Azərbaycanda da mədəniyyətin inkiĢafı üçün əlveriĢli Ģərait yaratmıĢdı. Səlcuqilərin məĢhur vəziri Nizamülmülkün bu sahədə atdığı addımlar xüsusilə təqdirəlayiqdir. BaĢ verən dini müna- qiĢələrin, eləcə də Fatimilərin yaydıqları Ģiəlik təsirinin qarĢısını almaq üçün Səlcuq hökmdarlarının savadlı alimlərə ehtiyacı var idi. Müasir ərəb tədqiqatçısı Əbul-Hadi Məhbubənin yazdığına görə, Nizamülmülk "öz əleyhdarlarını zəif salmaq üçün silahdan əlavə, elmdən də istifadə edir, saysız-hesabsız dini təriqət və məzhəblərin təliminə qarĢı sünniliyin təlimlərini irəli sürərək, onlara qarĢı dini-ideolo ji mübarizə Yüklə 15,36 Mb. Dostları ilə paylaş:
|