Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

104 

bacarığına da  az  əhəmiyyət  verilmirdi.  Beləliklə,  frahangestanda təhsilini  baĢa  vuran 

cavan dünyəvi və hərbi həyata hazır olurdu.  

Kahinlik  məktəbi  herbedestan  termini  ilə  ifadə  olunurdu.  Bu  məktəblərdə 

kahinlər  (herbedlər)  xaviĢt  termini  ilə  ifadə  olunan  Ģagirdlərə  dərs  deyirdilər.  Bu

Ģagirdlər öz təhsil haqlarını özləri ödəyirdilər. Tədris prosesində Avesta və Zənd mətnləri

əzbər öyrədilir, Qataların dürüst yadda saxlanmasına xüsusi fikir verilirdi. 

Kahinlik  məktəblərindəki  Ģifahi  təhsil  prosesi  haqqında  ətraflı  məlumat

"Avesta"nın itmiĢ fəsillərindən biri olan "Herbedistan"da verilmiĢdir. 

Sasani dövlətində yaĢayan xristian əhalinin də öz məktəbləri var idi. Tarixən

məlumdur  ki,  I  ġapur və  onun  ilkin  davamçılarının  iĢğalçılıq  müharibələri  nəticəsində 

Suriya, Kilikiya, Kappadokiya və xristian əhalili baĢqa ölkələrin ərazisi ələ keç irildi,

onların  əhalisi  zor  gücünə  Ġran  Ģəhərlərinə  köçürüldü,  bu  -  Sasani  dövlətində 

xristianların sayını, onların dövlət həyatında rolunu artırdı. 

Ġbtidai  təhsil  verən  və  əsas  etibarilə  d ini  xarakter  daĢıyan  xristian

məktəblərində  Ģagirdlərə  müqəddəs  kitablar  -  "Tövrat"  və  ―Ġncil"  və  onların  Ģərhi 

öyrədilirdi. 

Cənubi Azərbaycan ərazisində indiyədək aĢkar edilən epiqrafik abidələr sayca

çox  cüzidir.  Səlmas Ģəhərindən  30  km Ģərqdə yerləĢən  Xani-Taxta  kəndində sonralar 

səyyah  və  tədqiqatçıların  dəfələrlə  haqqında  məlumat  verdikləri  qayaüstü  relyef  var.

Zamanın təsirilə artıq korlanmaqda olan bu təsvirin sol tərəfində at üstündə ĢahənĢah,

onun  yanında  iki  piyada  fiquru,  daha  sonra  isə  bir  atlı  nəqĢ  edilmiĢdir. 

Tədqiqatçılardan  F.Zarreyə  görə, həmin  qayaüstü  relyefdə  I  ƏrdəĢir  və  onun  oğlu  I

ġapur  təsvir  edilmiĢdir.  Tədqiqatçılardan  R.Ker-Porter  və  K.Leman-Hauptın  da

vaxtilə  görüb  təsdiq  etdikləri  kimi,  relyefdə  indi  tamamilə  məhv  olub  getmiĢ  orta 

fars yazısı olmuĢdur. 

1966-cı  ilin yayında  Tehran arxeoloji  muzeyinin  əməkdaĢı  Qəmbə xĢ Fərd Xiav

çayı hövzəsini (Muğanın mərkəzi hissəsi) tədqiq edərkən, MiĢkinĢəhrdən cənubda, orta 

əsr coğrafiyaĢünaslarının Varavi Ģəhərinə uyğun gələn yaĢayıĢ yerində daĢ üzərində orta

fars  kitabəsi  aĢkar  etmiĢdir.  Bu  kitabə  çiy  kərpicdən  tikilmiĢ  orta  əsr  qalasının

yaxınlığındakı Baği Novruz dərəsində idi. Kitabədə göstərilən tarix -  II ġapurun 27-ci 

ili,  mehr (yəni mart) ayı 335-336-cı ilə uyğun gəlir. Yazının məzmunundan görünür ki,

Nərse-Hörmüz  adlı  birisi  bu  qalanı  yeddi  ilə  tikmiĢdir.  Kitabə  vasitəsilə  qalanın

yanından keçənlərə müraciət edən Nərse-Hörmüz, onlardan qala ürəklərincə olsa, onu 

xoĢ sözlə yad etmələrini  xahiĢ edir; qalanı bəyənməyənlərə isə bundan daha yaxĢısını

tikməyi tövsiyə edir. Cənubi Azərbaycan ərazisində bu günədək aĢkar edilmiĢ ən qədim

Sasani  epiqrafik  abidəsi  olan  MiĢkinĢəhr  kitabəsi  tarixi  keçmiĢimizi  öyrənmək 

baxımından  qiymətli  olduğu  kimi,  qala  tikintisi  haqqında  məlu mat  verən  hələ   ki,

yeganə yazıdır. 

Sasanilərin  hakimiyyəti  altında  birləĢ miĢ  mü xtəlif  xalqların,  o  cümlədən

azərbaycanlıların  elmi  fəaliyyətlərini  müxtəlif  xarakterli  elmi  iĢlərin  hələ  Sasani 

dövründən  yunancadan  pəhləviyə,  sonradan  isə  ərəb  dilinə  tərcümələri  təsdiq  edir. 

---

105 

Əlbəttə, ümumsasani dövrü mədəniyyəti və elminin nümunələri olan və orta fars dilində

yazılan  bu  əsərlərdən  məhz  hansının  imperiyanın  Adurbadaqan  -Azərbaycan

vilayətindən  çıxan  alimlər  tərəfindən  yazıldığını  aĢkar  etmək,  bəlkə  də,  qeyri-

mü mkündür.  Bununla  belə,  Sasani  dövləti  mədəniyyətinin  inkiĢafında  öncül

yerlərdən birini tutan suriyalılarla yanaĢı, bu dövlətin ən böyük dastkertlərindən birinin

sakinləri  olan  azərbaycanlıla rın  da  bu  mədəniyyətin  tərəqqisində  mühüm  mövqe 

tutduqları Ģübhəsizdir. 

Sasani ZərdüĢt kilsəsi imperiyanın müxtəlif dinli və dilli əhalisi arasında gedən

mədəni  mübadilənin  qarĢısını  ala  bilmədi,  hətta  dövlətin  ərazisində  yerləĢən 

xristianların  tədris  etdiyi  və  Aristotel  irsinin  öyrənildiyi  fəlsəfi  məktəblərin

mövcudluğuna  da  göz  yummalı  oldu.  ZərdüĢt  ruhaniləri  Hindistan  mədəniyyəti  və

dininin göstərdiyi  təsirlə  də  hesablaĢ malı  idilər.  Belə  ki,  "Avesta"nın orta  fars  dilinə 

tərcüməsinə qədim hind fəlsəfə və tibbinin əsasları, Aristotelin varlıq kateqoriyası da

daxil edildi. 

Elm və ədəbiyyata Hindistanla yanaĢı, Yunanıstan və Babilis tanın da yüksək

təsiri  vardı.  Orta  fars  dilli  əsərlərdə,  yaxud  onların  ərəbcə  olan  tərcümələrində  bu 

alimlərin əsərləri haqqında məlu mat verilmiĢdi. 

Orta fars dilinə edilmiĢ tərcümələr arasında Aristotel, Ptolemey, Hippokrat və 

b.-nın  riyaziyyata,  təbabətə,  astronomiyaya  və  s.  aid  əsərləri  ilə  yanaĢı,  hind

alimlərin in  məntiq  və  bəlağətə,  astronomiya  və  ulduzların  cədvəlinə  həsr  etdikləri

əsərlər də vardır. 

Sasani  dövlətinin  hər  yerində  olduğu  kimi,  Azərbaycanda  da  bu  dövrdə  il

hesabı  günəĢ  ilinə  əsaslanan  "zərdüĢti"  (və  ya  Kiçik  Avesta) təqvimi üzrə aparılırdı.

Bu təqvim hər biri 30 gündən ibarət olan 12 aydan və əlavə 5 gündən təĢkil olunmuĢdu. 

Ayların  adları "Avesta"dakı  allahlar panteonundan götürülmüĢdü:  birinci  fərvərdin  ayı

21  martdan  20  aprelədək  davam  edir,  bundan  sonra  ordveheĢt,  xordad,  tir,  amordad,

Ģəhrivər, mehr, aban, adur, dey, vehmen, spandərməd və frəvərdigan gəlirdi. 365 gündən 

ibarət  olan  zərdüĢti təqvim  ili  astronomik  günəĢ  ilindən  6  saat qısadır,  ona görə hər

dörd  ildən bir  təqvim  ilinin baĢlanğıcı  bir gün  irəli  çəkilirdi.  120  ildə  bu  fərq  30  günə

bərabər olurdu.  Təqvim  ilini  günəĢ  ilinə uyğunlaĢ dırmaq  məqsədilə  III  Yəzdigərd in 

632-c i  il  iyunun  16-dan  hakimiyyət baĢına gəlməsilə  qəbul  edilən təqvimin  120-ci

ilinə 13-cü ay əlavə edilmiĢdi. 

Sasanilər dövründə təqvim, 365 günlük "yerini dəyiĢən" günəĢ  ili ilə yanaĢı,

366 günlük "uzun" illə də hesablanırdı. Belə uzun il Yulian və Qriqorian təqvimlərində 

olduğu  kimi,  4  ildən  bir  təkrar  olunurdu.  Lakin  "uzun"  ilin  mütəmadi  istifadə

olunmaması mövsümi bayramlar, eləcə də "Avesta‖nın müəyyən etdiyi dini bayram və 

mərasimlərlə təqvim arasında uyğunsuzluğun yaranmasına  səbəb olurdu. Bu, özünü

yazın  gəlməsini  xəbər  verən  Novruz  bayramının  keçirilməsində  daha  çox  göstərirdi.

Qədim  iranlıların  astronomik  təsəvvürünə  görə  yeni  il  "GünəĢin  Qoç  bürcünə  daxil 

olması",  yəni  yaz  gecə-gündüz  bərabərliyi  gününə  təsadüf  etməli  idi.  Ġran  alimi 

S.Tağızadənin  tədqiqatına  görə,  zərdüĢti  təqvimindən e.ə.  441-ci  ildən  bəri  istifadə 

---