Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 15,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
106 olunmağa baĢlanmıĢdır. Ġlk Sasanilər dövründə baĢlanğıcı 208-ci ildən götürülən vahid Sasani erası haqqında təsəvvür mövcud idi. Ġran və Hindistan zərdüĢtiləri indiyə kimi tarixin hesabını sonuncu Sasani Ģahı III Yəzdigərdin erası ilə aparırlar. Elmin coĢqun inkiĢafı I Xosrov ƏnuĢirəvanın Ģahlığı dövrü ilə bağlıdır. Aqafinin məlumatına görə, 539-cu ildə Afina akademiyası bağlandıqdan sonra yunan filosofları I Xosrovun sarayına gəlmiĢ və ĢahənĢah tərəfindən hörmətlə qarĢılanmıĢlar. Yeni Ģəhərlərin tikintisi, saray və məbədlərin ucaldılması, suvarma sisteminin qurul- ması, körpü və bəndlərin tikilməsi hərtərəfli bilik tələb edirdi. Əyiricilik və toxuculuq iĢləri üçün dəzgahlar, boyalar lazım idi. III-VII əsrlərdə kamil səviyyəyə çatmıĢ sənətkarlıq, təcrübə ilə yanaĢı, texniki biliklərə yiyələnməyi də tələb edirdi. Bu biliklərin açarları isə müxtəlif minerallar, filiz, qiymətli daĢlar, rənglərin hazırlanması və s. haqqında məlumat verən kitablarda və baĢqa texniki vəsaitlərdə mövcud idi. Mənbələrin yazdığına görə, Azərbaycanda çıxarılan civə və neft elə o zamandan bəri yaxĢı məlum idi və geniĢ istifadə olunurdu. Ərəb müəlliflərinin məlumatına görə ġizin civəsi, qızılı və s. yüksək keyfiyyəti ilə fərqlənirdi. Cənubi Azərbaycanın da daxil olduğu böyük Sasani dövlətinin müxtəlif həyat sahələrini xarakterizə edən və bu dövlətin xalqları üçün ümumi olan ədəbi əsərlər dövrümüzədək yalnız Sasanilərin dövlət dili olan orta fars dilində gəlib çatmıĢdır. Bunların içərisində dini abidələr üstünlük təĢkil edir. Bu dini əsərlərin əhəmiyyəti yalnız zərdüĢtilərin Avestanın mətnlərinin tərcümələrini və onlara yazılmıĢ Ģərhləri qoruyub saxlamaları ilə deyil, eyni zamanda tarixə, coğrafiyaya, hüquqa, mənəvi və maddi mədəniyyətə dair məlu matları ilə müəyyən olunur. Dini ədəbiyyatın orta fars dilində yazılmıĢ abidələri içərisində ən mühümü "BundahiĢn" (hərfən: "Əsas əsər") və ya baĢqa adla "Zənd aqahih" ("Zəndin biliyi") əsəridir. Bu əsər dövrümüzədək iki variantda - "Böyük (və ya Ġran) BundahiĢni" və qısaldılmıĢ "Hind BundahiĢn"i gəlib çıxmıĢdır. Əsərin son redaktəsi IX əsrə aiddir. Burada üç əsas mövzu əks olunmuĢdur: dünyanın yaranması, yerdə olan varlıqların növləri (bitkilər, heyvanlar, insan), Kəyanilər sülaləsindən olan əfsanəvi (və ya yarıəfsanəvi) Ģahların tarixi, onların Ģəcərəsi və o dövrdə Ġranda baĢ verən hadisələr. "Bunda- hiĢn"in yazılmasında istifadə edilən mənbələr göstərilməsə də, müəllif (və ya müəlliflər) özünün "Avesta"nı və xüsusilə ona yazılan Ģərhləri, eləcə də qədim Ġran əfsanə və dastanların ı dərindən bilməsin i nü mayiĢ etdirir. Orta fars dilində yazılmıĢ və dövrümüzədək yetiĢmiĢ ən böyük əsər ilk iki cild i bizə gəlib çatmayan 9 kitabdan ibarət "Denkərd" ("Dinin əməli") əsə ridir. "BundahiĢn" kimi bu da daha erkən əsərlərin kompilyasiyasıdır. Burada zərdüĢtiliyin tarixi, onun adət, ehkam və mərasimləri haqqında geniĢ məlu mat toplanmıĢdır. Bununla yanaĢı, "Denkərd"də Sasani dövlətində hüquq normaları, həmçinin sənətkarlıq, əhalinin məĢğuliyyəti, təbabət haqqında da mühüm materiallar vard ır. Didaktik ədəbiyyatın çoxsaylı abidələri içərisində "Dadestani Menoq-i 107 Xrad" ("Müdriklik ruhunun mühakiməsi") əsərinin adın ı çəkmək olar. Abidənin yaranması I Xosrovun Ģahlığı dövrünə, VI əsrə aid edilir. Əsərin əsas hissəsi suallardan və onlara dini öyüd formasında verilən cavablardan ibarətdir. Burada əhalinin zü mrə bölgüsü haqqında məlu mat da vardır. "Arda Viraz namaq" ("Mömün Virazın kitabı") əsərində zərdüĢt dininin bərqərar olması və kah inlərin nüfuzunun möhkəmləndirilməsi məqsədilə qəhrəmanın o dünyaya səyahəti təsvir olunur. Dantenin "Ġlahi ko mediya"sının sələfi olan bu əsər, çox güman, VI əsrdə, məzdəkilərin darmadağın edilməsindən sonra qələmə alın mıĢdır. Dünyəvi ədəbiyyat nümunələri içərisində "Karnamaq-i ƏrdəĢir-i Papaqan" ("Papaq oğlu ƏrdəĢirin əməlləri kitabı") qeyd olunmalıdır. Bu əsər janr etibarilə tarixi ro mana yaxın laĢır. Burada erkən feodal Sasani cəmiyyəti institutları, həmçinin zü mrə bölgüsü haqqında məlu matlar var. "Tansarın məktubu" əsəri hələ VIII əsrdə ərəb Ģ air-alimi Ġbn əl-Muqaffaa tərəfindən ərəb dilinə tərcümə edilmiĢ, lakin nə bu tərcümə, nə də əsərin orta fars dilində olan orijinalı dövrü mü zə gəlib çatmamıĢdır. XVII əsrdə təbəristanlı Ġbn Ġsfəndiyar Xarəzmdə bir kitabsatanın dükanında əsərin ərəb dilinə tərcüməsini aĢkar etmiĢ, onu fars dilinə çevirmiĢ, özünün Təbəristan tarixinə daxil etmiĢdir. "Tansarın məktubu"nda Sasani dövlətinin tarixi və daxili quruluĢuna, ĢahənĢahın əyanlar və kahin lərlə münasibətinə dair bir ço x məlu mat vardır. Orta fars ədəbiyyatı nümunələrindən "ġəhristaniha-i Eran" ("Ġran Ģəhərləri") əsəri tarixi coğrafiyanın və Ģəhərsalma tarixin in öyrənilməsi baxımından xüsusi maraq doğurur. VI əsrdə I Xosrov ƏnuĢirəvanın hakimiyyəti dövrünə aid olan bu əsər dövrümüzə VIII əsrin redaktəsində çatmıĢdır. Burada yerin cəhətlərinə uyğun qruplaĢdırılmıĢ 110 Ģəhərin adı çəkilir. ġimal Ģəhərləri "Adurbadaqan (Azərbaycan) tərəfi" adı ilə birləĢdirilir. Sasani qanunnamələrindən yalnız "Mədəyən-i hezar dadestan" ("Min məh kəmə qərarı kitabı") əsəri dövrümüzə gəlib çatmıĢdır. Bu əsər qanun və məh kəmənin mü xtəlif sahələrinə aid dolaĢıq hüquqi iĢlərin toplusudur. Hakimlər üçün əyani vəsait kimi bu toplu təqribən 620-ci ildə Pars sakin i Bəhrəm oğlu Fərraxmərt tərəfindən tərtib edilmiĢdir. O vaxta qədər isə əvvəllər müəyyən edil- miĢ qanunlar ço x vaxt həyata keçirilə b ilmirdi, belə ki, əvvəlki qanu nnamələrdə əks edilmiĢ və III-VII əsrlər üçün artıq köhnəlmiĢ hüquq normaları cəmiyyətin inkiĢaf səviyyəsinə uyğun gəlmird i. Ona görə Sasani qanunnaməsində rəsmi qərarlarla qəbul edilmiĢ hüquq norma və qanunları ilə yan aĢı, uzun illərin məh kəmə təcrübəsindən yaranmıĢ ənənələrdən də istifadə olunurdu. Qanunnamə maddələrin in mövzusu çox geniĢ olub, əmlak münasibətləri, qanun pozuntu ları, məh kəmə prosesi və eləcə də mühakimə üsullarının qaydasına və hüquqi sənədlərin tərtibatına dair hər Ģeyi əhatə edirdi. Yüklə 15,36 Mb. Dostları ilə paylaş:
|