Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

284 

 

barədə Ġbn əl-Əsir məlumat vermiĢlər. 

Tarixən  məlu mdur  ki,  1028-ci  ildə  soltan  Mahmud  Qəznəviyə  (998-1030) 

qarĢı  qaldırılmıĢ  uğursuz  qiyamdan  sonra  təqribən  iki  min  oğuz  çadırı  (ailəsi)  qərbə 

qaçmıĢdı.  Hökmdar  Vəhsudan  oğuzların  Rəvvadilər  dövlətində  sığınacaq  tapmıĢ 

hissəsini dostcasına qarĢılamıĢ,  onlara  torpaq  payı vermiĢdi.  Qaçqınları öz  təbəəliyinə 

qəbul  edən  Vəhsudan onlardan  Bizans  imperiyasına,  eləcə də digər  iri  feodallara qarĢı 

mübarizədə  istifadə etmək  niyyətindəydi.  Rəvvadi hökmdarları Azərbaycanda  ilk  dəfə 

XI əsrin 30-cu illərində görünən səlcuqlardan da bu məqsədlə istifadə etdilər. 

Azərbaycanın  o  zamankı  xarici  siyasi  vəziyyəti  bizanslıların,  oğuzların  və 

baĢqalarının  yürüĢləri  nəticəsində  mürəkkəbləĢmiĢdi.  Feodal  dağınıqlığı,  ara 

müharibələri, yerli əhalinin baĢ alıb gedən zülmə qarĢı çıxıĢları nəinki Rəvvadilərin, eyni 

zamanda ġəddadilərin, ġirvanĢahların və digər hakim sülalələrin zəifləməsinə gətirib 

çıxarmıĢdı.  Məhz  buna  görə  də  onlar  Qəznəvi  soltanı  üzərində  zəfər  çalmıĢ 

Səlcuqilərin  40-cı  illərin  əvvəllərindən  baĢlanmıĢ yürüĢlərinə qarĢı dura  bilmədilər. 

Xorasana sahib  olan və bir  az  sonra qərbə  doğru yürüĢlər  etməyə  baĢlayan  Səlcuqilər 

Qafqazda da möhkə mləndilər. 

Bu dövrdə Rəvvadilər dövlətinin ərazisi təqribən bütün Cənubi  Azərbaycanı 

əhatə edirdi.  Bir  neçə dəfə onlar  Bizans  müdaxilələri  nəticəsində  talan olmuĢ erməni 

torpaqlarına  sahib  olmaq  istədilər.  Lakin  xarici  siyasi  vəziyyətin  gərginləĢməsi 

Vəhsudanı  qonĢu  dövlətlərlə  dostluq  münasibətləri  yaratmağa  sövq  edirdi.  Vəhsu-

danın XI əsrin 30-cu illərinin sonlarında Gəncəyə səfəri də bu niyyətlə bağlı idi. Hər 

iki dövlətin hökmdarını mədh edən Qətran Təbrizinin qəsidələrində bu səfər öz əksini 

tapmıĢdır. YaranmıĢ ittifaqın nəticəsində Gəncə ġəddadi dövləti tərəfdən gözlənilən 

xarici təhlükə aradan qaldırılmıĢdı. 

Lakin  Rəvvadilər  yaln ız  güclü  dövlətlərə  münasibətlərində  belə  addımlar 

atırdılar. Təsadüfi deyildir ki, elə bu zaman Vəhsudan öz oğlu Məmlanı Rəvvadilərin 

ali hakimiyyətini tanımaqdan boyun qaçıran Muğan əmirinin üzərinə göndərdi. DöyüĢ 

Məmlan  ordusunun  böyük  qələbəsi  ilə  baĢa  çatdı,  Muğan  əmiri  Rəvvadilərin  ali 

hakimiyyətini  tanımalı  oldu.  DöyüĢdə  iĢtirak  etmiĢ  Qətran  Təbrizi  həmin  hadisəyə 

xüsusi qəsidə həsr etdi. 

XI  əsrin  40-cı  illərində  pərakəndə  və  zəif  müqavimətlə  qarĢılaĢan 

Səlcuqilər  Azərbaycanın  cənub  hissəsində  möhkəmləndilər.  Nə  1059-cu  ilədək 

hakimiyyətdə olmuĢ Vəhsudan, nə də onun oğlu Məmlan onlara qarĢı lazımi səviyyədə 

çıxa bilmədilər. 

1054/ 55-ci  ildə  soltan  Toğrul  bəyin  baĢçılığ ı  altında  Azərbaycana  yürüĢ 

edən  səlcuq  qoĢunları  Təbriz  Ģəhərinə  yaxınlaĢdılar.  Rəqibin  qüdrəti  qarĢısında 

acizliyini  dərk  edən  Vəhsudan,  Toğrul  bəyin  hakimiyyətini  tanıyır,  adına  xütbə 

oxunmasını əmr edir, soltana qiymətli hədiyyələr verir. 

Beləliklə, A zərbaycanın digər  feodal dövlətlərin in baĢçıları  kimi Rəvvadi 

hökmdarları  da  hakimiyyət  kürsülərini  saxlamaq  xatirinə  Səlcuqi  təbəəliyin i  qəbul 

etdilər. 

---

285 

 

1058/59-cu  ildə  Vəhsudanın  ölümündən  sonra  Toğrul  bəy  onun  oğlu  II 

Məmlanı  Azərbaycan  hakimi  təyin  edir.  Lakin  mənbələrdə  1060-cı  ildə  Toğrul bəyin 

Təbrizi yenidən mühasirəyə alması haqqında məlumat vardır. Görünür, atasından sonra 

hakimiyyətə sahib olmuĢ Məmlan  müstəqilliyi saxlamaq qərarına gəlmiĢ, buna görə 

də Səlcuqilər Təbrizi mühasirə etmiĢdilər. Dörd ay davam edən bu mühasirə Səlcuqilər 

üçün uğursuzluqla nəticələnsə də, Toğrul bəy müəyyən olunmuĢ verginin bir hissəsini 

ala bilir, II Məmlan yenidən soltanın təbəəsi olduğunu elan edir. 

1063-cü ilin yayında Toğrul bəyin qoĢunu Xoy Ģəhərinə yaxınlaĢaraq, on min 

dinar məbləğində pulun ödənilməsini tələb edir. ġəhərin rəisi Ģeyx  Yusif yalnız 4 min 

dinar verməyə razı olur. Səlcuqilər Ģəhəri mühasirəyə alsalar da, əvvəlcə heç bir nəticə 

əldə  edə  bilmirlər.  Onda  Toğrul  bəy  hücumçu  dəstələrini  gücləndirir.  Qırx  günlük 

mühasirədən  sonra Ģəhər sakinləri  aman  diləyirlər.  Bu  dəfə  Səlcuqilər  artıq  otuz  min 

dinar tələb edirlər. Üç gündən sonra Xoy Ģəhərinə daxil olan Səlcuqilər  inadkar Ģəhər 

əhalisinə qarĢı cəza tədbirləri görürlər. ġəhər rəisi Yusif və onun qardaĢı Musa zindana 

salınırlar. Toğrul bəyin əmri ilə azadlığa buraxılan Musa sonralar Xoyda yerləĢdirilmiĢ 

səlcuq hərbi hissəsini qovaraq, Ģəhərin rəisi o la bilmiĢdi. 

Həmin  il  Toğrul  bəy  Reydə  vəfat  edir.  Hakimiyyət  onun  qardaĢı  oğlu  Alp 

Arslanın  əlinə  keçir.  Sələfinin  siyasətini  davam  etdirən  Alp  Arslan  özünün 

Azərbaycandakı  vassallarına,  o  cümlədən  Rəvvadilərə  təsirini  möhkəmləndirməyə 

çalıĢır. Elə o zaman Xoy və Səlmas Ģəhərinin sakinləri yenidən itaətsizlik göstərirlər. 

Səlcuqilər  yalnız  zor  gücünə  vergilərin  ödənilməsinə  və  onların  hakimiyyətlərin in 

tanınmasına nail o la bilirlər. 

1066-cı  ildə Azərbaycana  Səlcuq  yürüĢləri hələ də davam  edirdi.  Yeni Ģəhər və 

vilayətləri  fəth  edən  Alp  Arslan,  Xoy  kimi  basılmaz  Ģəhərləri  daimi  nəzarət  altında 

saxlamağa çalıĢırdı. 

Beləliklə,  Rəvvadi  hakimləri  rəsmi  olaraq  Səlcuqilərin  ali  hakimiyyətini 

tanısalar da,  imkan düĢən  kimi  bu  asılılıqdan azad  olmağa  cəhd  göstərirdilər.  1065-ci 

ildə,  görünür,  Səlcuqilərə  qarĢı  belə  hərəkətlərinə  görə  əmir  Məmlan  Alp  Arslan 

tərəfindən  hakimiyyətdən  kənar  edilir.  Səlcuq  əmirlərindən  biri  Təbriz  hakimi  təyin 

edilir. Bizans qoĢunları üzərində 1071-ci ildə qazanılan çox mühüm qələbədən sonra isə 

Alp Arslan Məmlanın uĢaqlarını da zindana saldırır. 

Beləliklə,  təqribən  bir  əsr  hakimiyyətdə  qalmıĢ  Rəvvadilər  sülaləsi 

Səlcuqilərin  əli  ilə  siyasi  fəaliyyətlərinə  uzun  müddət  ara  verirlər.    Bütün  Cənubi  

Qafqaz  bölgəsi    Orta  Asiyadan Aralıq  dənizinə, Qafqazdan Ġran körfəzinədək geniĢ 

ərazini tutan qüdrətli Səlcuq dövlətinin tərkibinə daxil o lur. 

Siyasi  hakimiyyətlərini  əldən  vermiĢ  Rəvvadilər  uzun  illər  öz  əski 

əzəmətlərini  qaytara  bilmədilər.  Yalnız  1107/08-ci  il  hadisələri  ilə  əlaqədar 

mənbələrdə Azərbaycanın cənub-qərb torpaqlarına sahib olan Marağa hakimi Əhmədili 

ibn  Ġbrahim  ibn  Vəhsudan  ər-Rəvvadinin  adı  çəkilir.  Onun  hakimiyyət  dövrü  tarixə 

Əhmədililər  sülaləsinin  hakimiyyəti  dövrü  kimi  daxil  olmuĢdur.  1111/12-ci  ildə 

Əhmədili  Mosul,  Diyarbəkr,  Xilat  və  baĢqa  yerlərin  hakimləri  ilə  birlikdə  Suriya 

---