Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

276 

 

əleyhdarları  Mərzbanı  ona  qarĢı  qaldırırlar.  Bunu  baĢa düĢən  Əli  ibn  Cəfər  onun 

guya  Salari  xəzinəsi  üçün  böyük  miqdarda  pul  əldə  etmək  məqsədilə  Təbrizə 

getməsinə  icazə  verməsini  xah iĢ  edir.  Mərzban  razılıq  verir  və  deyləmlilər 

dəstəsinin müĢayiəti ilə onu Təbrizə göndərir. Təbrizə gələn Əli əhali  ilə razılaĢıb, 

Vaspurakanda gizlən miĢ Deysəmi Ģəhərə dəvət edir. 

Bu  dövrdə  Təbrizdə  baĢ  verən  hadisələrin  gediĢini  mü xtəlif  tərzdə 

iĢıqlandıran  orta  çağ  müəllifləri  (Ġbn  əl-Əsir,  Ġbn  Misqəveyh)  bircə  məsələdə 

həmrəydirlər:  öz  mənafeyi  xatirinə  gah  Deysəmin,  gah  da  Mərzbanın  tərəfini  tutan 

hiyləgər  vəzirin  məkrliliyi  həm  onu  müĢayiət  edən  deyləmlilərin,  həm  də  bir  çox 

günahsız Ģəhərlin in qanına bais oldu. 

Deysəm və Mərzbanın qoĢunları Təbriz yaxınlığında qarĢılaĢırlar. Təbrizlilərə 

arxalanan  Deysəm  tərəfdarları  ilə  Ģəhərə  daxil  olur.  Mərzban  isə  Təbrizi  mühasirəyə 

alaraq, yenidən vəzirlə dil tapır, ona toxun mayacağına söz verir. 

Təbrizin  mühasirəsinin  uzanması  Deysəmi  gizlincə Ģəhəri  tərk  edib,  Ərdəbilə 

getməyə məcbur edir. Bundan xəbər tutan Mərzban yardıma gəlmiĢ qardaĢı Vəhsudanla 

birlikdə  Ərdəbili  mühasirəyə  alır.  Uzunmüddətli  mühasirə  Ģəhərdəki  ehtiyatların 

tükənməsinə, ərdəbillilərin üsyan qaldırmasına səbəb olur. Deys əmin vəziri Nəimi də 

əhalini  üsyana  təhrik  edənlərdəndi.  Mərzbanla  gizli  danıĢıqlara  girən  Nəimi  öz 

hökmdarını  barıĢığa  razı  sala  bilir.  Əldə  olunmuĢ  razılığa  görə  Deysəm  öz  ailəsi  ilə 

Tarom qalasında yaĢamaq icazəsi alır. 

Bu hadisədən sonra Deysəmin adı bir müddət tarix səhnəsində çəkilmir. Paytaxt 

Ģəhəri  Ərdəbil  isə  xeyli  müddət  müqavimətini  davam  etdirsə  də,  nəhayət,  Mərzban 

tərəfindən  ələ  keçirilir.  Dövrün  qaynağı,  Ərdəbili  iĢğal  edən  Mərzbanın  dinc  əhaliyə 

tutduğu amansız divandan xəbər verir. 

Deysəm  üzərindəki  qələbədən  sonra  Azərbaycanın  tam  hüquqlu  hakiminə 

çevrilən  Mərzban  ibn  Məhəmməd  bu  ərazidə  Salarilər  sülaləsi  hakimiyyətinin  əsasını 

qoyur.  Məhz  onun  hakimiyyət  baĢında  olduğu  illər  bu  dövlətin  çiçəklənmə  dövrünə 

təsadüf edir. Salarilərin bu zamankı sərhədləri Sacilər dövlətinin ən yüksək inkiĢaf dövrü 

hüdudları  ilə  üst-üstə düĢürdü.  Demək  olar,  bütün Azərbaycanı  ələ  keçirmiĢ  Mərzban 

ibn  Məhəmməd  Ermənistanda  da  hakimiyyətini  təsdiqlədi,  əvvəllər  Sacilərə  vergi 

verən ĢirvanĢahları  indi  də onlara  vergi  ödəməyə  məcbur  etdi.  Beləliklə,  Salarilərə 

tabe edilmiĢ ərazinin hüdudları Ģimalda Dərbəndədək çatdı. 

Mərzbanın  hakimiyyətinin  baĢlanğıcında,  943/44-cü  ildə  ruslar  yenidən 

Azərbaycana soxuldular.  Xəzər  dənizi  vasitəsilə  Kür  çayının  mənsəbinə çıxmıĢ  ruslar 

çayın axarına qarĢı üzərək Bərdəyə çatdılar. Mərzban beĢ min nəfərlik qoĢunla onlara 

qarĢı çıxıĢ etdi. Dövrün qaynağında iki ordunun qarĢılaĢması bu cür təsvir edilir: "Heç 

bir  saat  keçməmiĢdi  ki,  müsəlmanlar  qaçmağa  məcbur  edildilər,  deyləmlilər  son 

nəfərinədək  qırıldılar...  Ruslar  [Ģəhərdə]  yerləĢib,  aman  verəcəklərini  bildirdilər, 

özlərini yaxĢı apardılar. [Sonra] hər tərəfdən müsəlman qoĢunları axıĢıb gəldilər. Ruslar 

onlarla döyüĢdülər, müsəlmanlar isə ruslarla döyüĢdə tab gətirmirdilər. [Silahsız] Ģəhər 

əhalisi  rusları  daĢlayır,  onların  üstünə  çığırırdı.  Bu  bir  müddət  davam  etdi.  Rusların 

---

277 

 

carçısı əhaliyə üç gün ərzində Ģəhəri tərk etmək əmrini elan etdi. Getmək imkanı olan-

ların  hamısı  Ģəhərdən  çıxdı,  əhalinin  əksəriyyəti  isə təyin  olunmuĢ  vaxtdan sonra da 

Bərdədə  qaldı.  Ruslar  onları  qılıncdan  keçirib,  xeyli  insanı  məhv  etdilər,  qırğından 

sonra əhalinin on min nəfərə yaxınını əsir aldılar. Onları came məscidinə yığıb dedilər: 

"Həyatınızın  bahasını  verin,  yoxsa  sizi  qıracağıq".  Xristian  olan  birisi  hamının  yerinə 

danıĢaraq,  adambaĢı  20  dirhəm  haqq  müəyyənləĢdirdi.  Bu təklifi  yalnız ağıl sahibləri 

qəbul  etdilər.  Ruslar  onlardan  bir  Ģey  qopara  bilməyəcəklərini  gördükdə  hamısını 

döyməyə baĢladılar. Yalnız qaça bilənlər xilas oldular. Ruslar əhalinin əmlakını qənimət 

kimi  ələ  keçirdilər,  əsirləri  qul  etdilər,  xoĢlarına  gələn  qadınları  da  özləri  üçün 

seçdilər". 

Bu hadisə haqqında məlumat verən "Alban tarixi"nin müəllifi də təsdiq edir 

ki, ruslar "Ģəhərliləri qılıncdan keçirdilər və əhalinin bütün əmlakına y iyələndilər". 

Mərzban  ibn  Məhəmməd  bu  dəfə  ruslara  qarĢı  otuz  min  nəfərlik  qoĢun 

yeritdi,  lakin yenə də uğursuzluğa düçar oldu.  Çox  keçmədən  gözlənilməz  hadisə  baĢ 

verdi:  qədərsiz  meyvə  yemiĢ  ruslar  arasında  epidemiya  baĢlandı.  Mərzban  ruslara 

yenidən hücum etdi. Bu dəfə o, fənd iĢlədərək, yalnız  müəyyən iĢarədən sonra həmlə 

ruslara  edəcək  dəstəni  pusquda  saxladı.  DöyüĢ  baĢlandı,  Mərzbanın  qoĢunu  qəsdən 

qaçmağa  üz  qoyaraq,  pusquda  dayanan  dəstənin  yanından  keçdi.  Lakin  ruslara  qarĢı 

ürəklərdə elə böyük qorxu vardı  ki,  geri  çəkilən  döyüĢçülər  pusquda dayanan dəstəyə 

hücum  iĢarəsi  vermədilər.  Vəziyyəti  belə  görən  Mərzban  həyatı  bahasına  olsa  da, 

qorxuya düĢmüĢ döyüĢçüləri öz ardınca aparmaq qərarına gəlir. Ġrəli atılaraq, pusquda 

dayanmıĢ  dəstəyə  iĢarə  verən döyuĢçüləri  də öz  ardınca  aparır.  Ruslar  məğlubiyyətə 

uğrayırlar.  Onların  sərkərdəsi  isə  həlak  olur.  Lakin  Ģəhərin  mühasirəsi  hələ  də 

yarılmamıĢ, uzun müddət davam etmiĢdi. 

Elə  bu  zaman  Azərbaycanın  cənub  hissəsi  Mosul  əmiri  qoĢunların ın 

hücumuna  məru z  qaldı.  QoĢunun  bir  hissəsini  Bərdənin  mühasirəsində  saxlayan 

Mərzban cənuba, Mosul əmirinin qoĢunlarının yetiĢdiyi Səlmasa tərəf hərəkət edir. 

Rəqib lər arasında döyüĢ baĢ verir.  Yağ mağa baĢlayan qar əsasən bədəvi ərəblərdən 

təĢkil  edilmiĢ  Mosul  qoĢununun  geri  çəkilməsinə  səbəb  olur.  Məhz  bu  vaxt, 

Bağdad  üzərinə  yürüĢ  etmək  qərarına  gəlmiĢ  Mosul  əmiri  öz  sərkərdəsini 

tabeliyində olan qoĢunla geri çağırır. 

ġiddətlən məkdə  olan  epidemiya  və  müsəlmanların  aramsız  mühasirəsi 

rusları  Bərdəni  tərk  etməyə  məcbur  edir.  Onlar  qarət  etdikləri  qənimətlərlə 

yüklən miĢ  gəmilərinə  minərək,  öz  ö lkələrinə  tərəf  ü zürlər.  Mərzbanın  mühasirə 

dəstəsi  isə  o  qədər  zəif  idi  ki,  düĢmənin  çıxıb  getməsinə  heç  bir  maneçilik  törədə 

bilməd i. Beləliklə, Mərzban  mosullulara qarĢı yürüĢdən qayıdanadək ruslar  Bərdə 

və onun ətrafını tərk etdilər. 

Dövlətinin  cənub-Ģərq sərhədlərin i möhkəmləndirmək məqsədilə Mərzban 

Həmədan və Ġsfahan hakimi, Buveyhilər sülaləsindən olan Rüknəddövlə (941-977) 

ilə  müharibəyə  baĢlamaq  qərarına  gəlir.  948/49-cu  ildə  Qəzvin  yaxınlığ ındakı 

döyüĢdə  Mərzbanın  qoĢunları  məğlubiyyətə  uğrayır,  o  özü  və  bir  neçə sərkərdəsi 

---