156
müqavimətə yalnız Yəzid ibn Məzyəd əĢ -ġeybaninin Azərbaycan və Arranda hakimliyi
dövründə qəti olaraq son qoyuldu. Orta çağ müəllifinin sözlərinə görə, o, "ölkədə qayda
yaratdı və nizariləri (yəni Ģimal tayfalarını - N. V.) yəmənlilərlə (yəni cənub tayfaları ilə - N.
V.) bərabərləĢdird i".
Ərəblərin Azərbaycana köçürmə siyasəti IX yüzilin birinci rübünə qədər
davam etdi. Ancaq Harun ər-RəĢidin dövründə baĢ qaldıran və əl-Məmun dövründə ən
yüksək zirvəsinə çatan xürrəmilər hərəkatı, eləcə də bir çox ərazilərin Xilafət tərkibindən
çıxması ərəb tayfalarının Qafqaza mühacirətinə təsir etdi və nəhayət, onu tamamilə
dayandırdı. Bu tayfalar haqqında indi yalnız müasir Azərbaycanın bəzi yaĢayıĢ
məntəqələrinin həmin tayfalar üçün ümumi olan "ərəb" sözünün qaldığı adları xəbər
verir məsələn, Ərəbkeymuraz, Ərəbhacı, Ərəblər, ƏrəbuĢağı, ƏrəbĢahverdi, Ərəbbəsrə,
Ərəbocaq və b.).
§ 3. AZƏRBAYCANDA DĠNĠ PROSESLƏR VƏ ONLARIN
YERLĠ ƏHALĠ ÜÇÜN NƏTĠCƏLƏRĠ
Ərəb iĢğalın ın ilk dövründə yerli əhali ilə ərəb lər arasındakı münasibət
çox mü rəkkəb idi və əsasən iĢğal prosesində bağlanılmıĢ müqavilələrlə
tənzimlənirdi. Bu müqavilələrin məzmunundan görünür ki, Ərəb istanın özündə v ə
baĢqa fəth edilən yerlərdə olduğu kimi, A zərbaycanda da yalnız bütpərəstlər zorla,
lazım gəlsə qılınc gücünə müsəlmanlaĢdırılırd ılar, yerdə qalan əhaliyə isə əvvəlki
etiqad və adətlərə əməl etmək icazəsi verilird i. "Əhli Kitab" xalq lar (yəni,
müqəddəs dini kitabları o lan yəhudilər və xristianlar), o cü mlədən ilk çağlar
atəĢpərəst olan azərbaycanlılar da əvvəlki etiqadlarında qalır, əvəzində isə can
vergisi - cizyə verirdilər. Müsəlman ic mas ının qəbul etdiyi qaydaya görə, cizyəni
yalnız sağlam kiĢilər ödəyir, "uĢaqlar, qadınlar, xroniki xəstələr", eləcə də "heç bir
vəsaiti olmayan, adamsız və heç bir gəliri olmayan zahidlər" verginin bu növündən
azad olunurdular.
Ərəblər hələ Məhəmməd dövründən etibarən "əhli Kitab" adlandırdıqları
baĢqa dinə etiqad edənləri, ü mu miyyətlə, dinsiz hesab etdikləri bütpərəstlərdən
fərqləndirir, sonuncuları zorla da o lsa dini baxımdan da ram etməyə çalıĢır, vahid
Allaha inam gətirib, ona öz qaydalarına əsasən etiqad edən xristian və yəhudilərə
qarĢı iltifatlarını əsirgəmirdilər.
Yeni dini nəyin bahasına olursa-olsun dinsizlər arasında yaymağı
qarĢısına məqsəd qoymuĢ Məhəmməd peyğəmbər və onun ardıcılları islamı silah
gücünə qəbul etmiĢ bəzi adamlara, xüsusilə bədəvilərə inan mır, yeni din i etiqadın
157
ürəklərdə hələ tam möhkəmlən mədiy i bu dövrdə həmin adamlarla ehtiyatlı o lmağı
tövsiyə edirdilər. Quranda "Əl-hücurat" ("Hücrələr") surəsinin aĢağıdakı ayəsi
buna sübutdur: "Bədəvi ərəb lər dedilər: Biz iman gətirdik. [On lara] de: - Siz iman
gətirmədiniz, ancaq [belə] deyin: biz təslim olduq, belə ki, iman hələ sizin
ürəklərin izə daxil olmayıb və əgər Allaha və onun rəsuluna itaət etsəniz, o, sizin
iĢlərinizdən heç bir Ģey əskiltməz. [Çünki] Allah bağıĢlayan və rəhm edəndir" (4 9,
14).
Məhz buna görə iman gətirənləri "mu minuna", yəni "mö minlər", Allaha
inamla yeni din i qəbul edənləri - təslim olan ları ("əsləmə") isə "muslimuna" -
müsəlman lar, yəni "təslim o lmuĢlar, tabe olmuĢlar" adlandırd ılar.
Ġlk müqavilələrin Ģərtlərinə görə, atəĢpərəstlərə verilən güzəĢt və amana
baxmayaraq, islamın verdiyi maddi və mənəvi üstünlüklər, o cümlədən
müsəlman lardan can vergisi - cizyənin alın maması, müsəlman icmasının atəĢpərəst
Sasani cəmiyyətində olduğu kimi zü mrələrə bölün məməs i və s. ZərdüĢtün
azərbaycanlı ard ıcıllarını da yeni dini qəbul etməyə sövq etdi. Bu iĢdə, çox güman,
islamı hələ peyğəmbər dövründə qəbul etmiĢ, əvvəllər atəĢpərəst olmuĢ iranlıların
çağırıĢları da az rol oynamad ı. Ət-Təbərin in məlu matına görə, hələ xəlifə I Ömər
(634-644) dövründə iĢğal edilmiĢ Sasani vilayətlərinin dehqanları könüllü surətdə
isla mı qəbul etmiĢdilə r. Müəllifin fikrincə, ərəb hərbi sərkərdəsi müsəlman Zuhra
ilə Ġran sərkərdəsi atəĢpərəst Rüstəm arasında aparılan danıĢıqlarda Zuhranın
mənəvi üstünlük qazanması bir ço xlarının islamı qəbul etməsinə səbəb olmuĢdu.
Bütpərəstlərə qarĢı (o cü mlədən xristianlığ ı qəbul etməmiĢ bütpərəst
albanlara və Azərbaycanın bütpərəst türk əhalisinə) zor iĢlədən ərəblərin "əhli
Kitab"ı xristian və yəhudilərlə yanaĢı, "əhli Kitab" hesab etmədikləri atəĢpərəstlərə
də iĢğalın ilk dövründə iltifat göstərmələri daha ço x siyasi baxımdan, yəni
Qafqazın Bizansa qarĢı mübarizədə mühüm strateji əhəmiyyəti ilə də izah oluna
bilər. Lakin ço x keçmədən islam bütpərəstliklə yanaĢı, atəĢpərəstliyi də aradan
götürdü. Tədqiqatçıların fikrincə, Allah qarĢısında bütün müsəlmanların
bərabərliyini elan edən yeni ideologiya Sasani imperiyasının qeyri-iranlı əhalisi, o
cümlədən azərbaycanlılar arasında daha tez yayıldı. Tarixçi əl-Bəlazurin in
məlu matın ı ĢiĢird ilmiĢ fakt kimi qəbul etməsək, Cənubi Azərbaycan əhalisi artıq
xəlifə Əlinin dövründə (656-661) islamı qəbul etmiĢ, Quran o xuyurdu.
Lakin köhnə dindən dönmə və yeni dinə gəlmə p rosesi sürətli olmamıĢ,
azərbaycanlıların atəĢpərəst, bütpərəst və ya xristian ulu babaları ərəblərin ço x
yerdə zor gücünə qazandıqları siyasi üstünlüyə baxmayaraq, əvvəlki etiqadlarından
xoĢluqla, birdəfəlik üz döndərməmiĢdilər. ġimali və Cənubi A zərbaycanın xristian
əhalisi ilə yanaĢı, ölkənin aran və dağ yerlərinin atəĢpərəs t və bütpərəst əhalisi də
islamaqədərki etiqadlarında qalmıĢdılar. Əl-Ġstəxrinin məlu matına görə, onun bu
yerlərdə olduğu vaxt, yəni təqribən X əsrin 20-30-cu illərində də Qabh (Qafqaz)
dağında bir ço x mü xtəlif dilli "kafirlər" yaĢayırdılar. XII əsrin 30-40-cı illərində
Azərbaycanın bir sıra Ģəhər və kəndlərini gəzmiĢ əndəluslu Əbu Həmid əl-Qərnati