213
məlu matını verən əl-Fəxri babəkilər icmasının sonralar Ġraq və Yəmənin bəzi
vilayətlərində fəaliyyət göstərdiyini qeyd edir.
Xürrəm-babəkilərin Azərbaycandakı çıxıĢı Xilafətin Qafqaz vilayətlərində
yerli feodalların güclənməsi üçün zəmin yaratdı, Xilafətin ayrı-ayrı dövlətlərə
parçalanmasını müəyyənləĢdirən əsas siyasi qüvvələrdən biri oldu. Abbasilər dövlətinin
əsaslarını sarsıtmıĢ məhz bu üsyandan sonra mərkəzi hakimiyyətdə yaranmıĢ çətin-
liklərdən istifadə edən yerli hakimlər müstəqillik qazanmağa çalıĢdılar.
Dövrün ən iri çıxıĢlarından olan xürrəmi-babəkilər hərəkatının
uğursuzluğuna baxmayaraq, o xalqların hafizəsində dərin izlər qoymuĢ, Xilafətin
sonrakı siyasi hadisələrinin əsaslı dəyiĢməsinə Ģərait yaratmıĢ, yerli hakimlərin
separatçı meyillərini gücləndirmiĢdi. Xürrəmilərin və Babəkin təlimin in izlərinə daha
sonrakı tarixi dövrdə - XV əsrdə təsadüf edilir. Səfəvilər sülaləsinin banilərindən biri
olan ġeyx Heydər üsyan zamanı "Babək xürrəminin dini qanunları"nı da təbliğ
edirdi.
214
X FƏSĠL
VII ƏSRĠN II YARISI - X ƏSRLƏRDƏ AZƏRBAYCAN
MƏDƏNĠYYƏTĠ
§ 1. MADDĠ MƏDƏNĠYYƏT
Azərbaycanda aparılmıĢ arxeoloji qazıntılar zamanı VII əsrin II yarısı - X
əsrlərə aid xeyli maddi mədəniyyət qalıqları aĢkara çıxarılmıĢdır. Həmin əsrlərə aid
yerüstü abidələr çox az qaldığı üçün qazıntı materiallarının əhəmiyyəti böyükdür. Bu
materiallar əsas etibarilə, yaĢayıĢ məskənləri olan Ģəhərlərdə (Qəbələ, Beyləqan,
Gəncə, Bakı, ġamaxı, Naxçıvan, ġabran, Xarabagilan və s.), qismən qalalarda
(Gülüstan, Qız qalası) və kəndlərdə (Dərəzarat, Sərkərtəpə və s.) aparılan qazıntılardan
tapılmıĢdır. Bunlara Ģəhərlərin və qalaların müdafiə istehkamları, yaĢayıĢ tikintiləri,
təsərrüfat və mədəni-məiĢət qurğuları, ictimai və dini binaların qalıqları, sənətkarlıq
ocaqları və saysız-hesabsız əĢyavi materiallar - əmək alətləri, qab-qacaq, bəzək Ģeyləri,
pullar, yazılar və s. daxildir. ġəhərlərdə həmin materiallar tapılan mədəni təbəqələrin
qalınlığı bəzən 3 metrə çatır.
O dövrün Azərbaycan Ģəhərlərinin, demək olar, hamısı möhtəĢəm qala
divarları ilə əhatə olunmuĢdu. Onların yerüstü niĢanələrini Ģəhər xarabalarında aydın
görmək olur. Qəbələ Ģəhərinin Qala adlanan hissəsində cənub divarları və qala darvaza
bürcləri bütün möhtəĢəmliyi ilə bu günə qədər qalmıĢdır. Bünövrə hissədə iri puç
(əhəng) daĢdan, yuxarısı isə əhəng məhlulu ilə biĢmiĢ kvadrat kərpicdən hörülmüĢ bu
qala divarları orta əsr Ģəhərimizdən zamanımıza qədər qalmıĢ yeganə yerüstü
istehkamdır. Beyləqanda hələ ilk orta əsrlərdə iri çiy kərpiclə hörülmüĢ qala divarlarının
IX-X əsrdə biĢmiĢ kvadrat kərpiclə bərpa olunmuĢ hissələri qazıntılar zamanı aĢkara
çıxarılmıĢdır. Gəncədə həmin dövrə aid kirəc məh lulu ilə biĢmiĢ kərpic və
çaydaĢından hörülmüĢ qala divarları qalıqları öyrənilmiĢdir. Bütün hallarda divarlarda
müdafiəçilərin yerləĢdiyi və hərəkət etdiyi üst hissələr uçub dağıldığından bu günə
qədər saxlanılmamıĢdır. Beyləqan qazıntılarından tapılmıĢ bir ədəd bürc formalı qabın
quruluĢu əsasında həmin hissənin görünüĢünü bərpa etmək mümkündür. Görünür,
onların da üstü, qabda olduğu kimi, diĢli düzəldilmiĢ, mazqallar və "gözlük"lərlə
əhatələnmiĢdir.
ġəhərlərdə tikintilərin sıx və davamlı tikildiyi müĢahidə olunur. Su Ģəbəkəsi və
kanalizasiya qurğularından istifadə olunur. Yerli Ģəraitə uyğun olaraq quyu suyundan,
kəhrizlərdən, kanal və arxlardan Ģəhər əhalisi və Ģəhər təsərrüfatı su ilə təchiz edilirdi.
Artıq bu dövrdə sənətkarlıq ocaqları və emalatxanaları yerləĢən məhəllələr Ģəhərin qala
divarlarından kənarda suyun bolluğu, küləyin istiqaməti nəzərə alınmaqla xüsusi
yerlərdə salınırdı. Beyləqanın sənətkarlar məhəlləsi Ģəhərin cənub-qərbində,
Qəbələnin dulusçuluq emalatxanaları Ģəhərin Ģimal-Ģərqində salınmıĢdı. ġəhərlərin
215
sənətkarlar məhəllələrində saxsı qab və kərpic biĢirilən kürələr, dəmirçixana, ĢüĢə
istehsalı qalıqları və digər emalatxanalar aĢkara çıxarılmıĢdır. Qəbələdə ikigözlü iri
düzbucaqlı formada kərpic kürələri, Beyləqanda qab biĢirilən dairəvi kürələr aĢkar
edilmiĢdir.
Dəmirçilik əĢyalarından xüsusi formalı kəlbətin, dəhrə, ox ucluqları, kərki ağzı,
nizə ucluqları, ərsin, qarmaq, halqa və zəncir qırıqları, müxtəlif mismarlar və s. qeyd
etmək olar. Misgərlik sənətinə aid Beyləqanda toqqa baĢlıqları, biz, iy və sancaqlar, qab
qırıqları, Ģamdan ayağı və s. tapılmıĢdır. Zərgərlik əĢyalarından mis üzük, bilərzik və
döĢ bəzəklərini göstərmək olar. Beyləqanda dulus emalatxanalarını təchiz edən biĢmiĢ
kərpicdən hörülmüĢ su arxları ü zə çıxarılmıĢdır. Artıq bu dövrdə sənət sahələri xeyli
geniĢlənmiĢdi.
Çox böyük dəyiĢiklik dulusçuluq sənətində baĢ verir. Saxsı qab istehsalında
metal tozlarından hazırlanmıĢ Ģirdən geniĢ istifadə olunur. Qazıntı materialları
göstərir ki, bu dövrdə, demək olar ki, hər yerdə ayaqla hərəkətə gətirilən dulus çarxı
tətbiq olunur, gilin hazırlanması, qabların biĢirilməsi xeyli yaxĢılaĢır, onların çeĢidi
çoxalır. Dövrün əsas gil qab növləri qazan, küp, səhəng, sərnic, bardaq, dopu, goduĢ,
küpə, aftafa, boĢqab, sini, təknə, dolça, silbiç, xeyrə, kasa, duzqabı, qənddan biçimli
vazlar, badya və s.-dən ibarətdir. Yeni formalı, o cümlədən, Ģar - konusvari qablar
meydana gəlir. ġirsiz qablar içərisində ən çətin hazırlanan və biĢirilməsi böyük
ustalıq tələb edən belə qabların istehsal olunması dulusçuluğun nailiyyəti kimi
qiymətləndirilməlidir. Beyləqanda Əhməd və onun oğlu Fəzlun Ģar-konusvari qab
istehsalı ilə ixtisaslaĢmıĢdılar. Beyləqanın sənətkarlar məhəlləsində belə qabları
biĢirmək üçün istifadə edilmiĢ nalvari yığcam quruluĢa malik xüsusi kürələrin
qalıqları aĢkar edilmiĢdir. ġirin tətbiqi saxsı qabların bədii iĢlənməsinə böyük imkan açır.
Bu dövrlər üçün Ģabalıdı, yaĢıl, sarı və firuzəyi Ģirlərlə örtülmüĢ, yaxud bu Ģirlərin
mü xtəlif çalarları ilə naxıĢlanmıĢ qablar səciyyəvidir. Əsasən həndəsi naxıĢlardan isti-
fadə olunurdu. Lakin Beyləqanda bu dövrə aid bir böyük kasanın içərisində bir qədər
sxematik olsa da, ov səhnəsi təsvir olunmuĢdur. ġəhərlərdə aparılan qazıntılar zamanı
Ģirli qab biĢirilən zaman kürədə istifadə olunan gil çubuqlar, üçayaqlılar, S-ə bənzər
qarmaqlar və kiçik konuslar tapılması artıq IX-X əsrlərdə Azərbaycanda Ģirli qab
istehsalının geniĢ yayıldığına əsaslı dəlildir. Kürələrin yanlarında Ģirsiz qablarla bərabər
Ģirli qab çıxarlarına da tez-tez təsadüf olunur. Bu dövrdə baĢlıca olaraq mətbəx qabları
Ģirlənirdi. Dövrün sonlarında Ģirli qablarda bəzən çox ötəri çəkilmiĢ dayaz qrafik
(cizgili) naxıĢlardan da istifadə olunmağa baĢlanır.
Qazıntılardan tapılan ĢüĢə məmulatı - qablar və bəzək əĢyaları, onların çıxarları
tədqiq edilən dövrdə Azərbaycan Ģ əhərlərində (Qəbələ, Bərdə, Beyləqan, ġabran və s.)
ĢüĢə istehsalının artdığını, keyfiyyətinin yaxĢılaĢdığını, çeĢidinin çoxaldığını nümayiĢ
etdirir. Onların əksər hissəsi texniki və bədii cəhətdən yüksək səviyyədə durur. ġir
istehsalında tətbiq olunan rənglər ĢüĢə istehsalında da istifadə olunur. Bu dövrdə müxtəlif
çalarlı ĢüĢə qablarla yanaĢı çəhrayı, göy və qara rəngli ĢüĢə qablara və bəzək Ģeylərinə
təsadüf edilir. Üfurmə üsulu daha geniĢ tətbiq olunur. Qulplu və lüləkli qablar meydana