158
Dərbənd yaxınlığındakı dağ kəndlərində "islamı qəbul etməmiĢ, hətta cizyə də
verməyən", dəfn mərasimlərinə görə atəĢpərəst olduqları görünən adamlara rast
gəlmiĢdi. Ġslamı qəbul etmiĢ xalqlar, o cümlədən azərbaycanlılar arasında bəzi dağ
kəndləri sakinlərinin nəinki öz etiqadlarını, hətta dillərini də qoruyub saxlaya bilmə
səbəbini XIV əsrin ikinci yarısı, XV əsrin əvvəlində yaĢayan ərəb tarixçi-filosofu Ġbn
Xəldunun fikri ilə izah etmək olar. Onun rəyincə, "ərəblər dağlıq yerlərə deyil, düzən
yerlərə hücum etməyə meyillidirlər. Çünki dağlıq yerlərdə öz məqsədlərinə nail olmaq
onlar üçün asan olmur".
Tədqiqatçıların fikrincə, islamın erkən çağında onu ilk növbədə ərəblərin
simasında özlərinə arxa tapmaq istəyən yerli əyanlar qəbul edirdilər. Ġslamı qəbul
etməklə onlar öz mülklərini və torpaqlarını da qorumuĢ olurdular. Mənbələrin və
arxeoloji materialların öyrənilməsi sübut edir ki, islam Azərbaycanın Ģimalında,
cənubunda olduğundan daha gec mənimsənilmiĢdi. ġəhərlilər islamı kəndlilərə n isbətən
daha həvəslə qəbul edirdilər. Akademik Z.Bünyadovun yazdığına görə, ərəb iĢğalı
dövründə kəndlilərə nisbətən daha ağır cizyə ilə yüklənmiĢ Ģəhərlilərin, xüsusilə tacir
və sənətkarların islamı ilk növbədə qəbul etmələri onların öz varidatlarını qorumaq
cəhdindən, ərəb üsul-idarəsinin isə tacir və sənətkarlara daha böyük güzəĢtlər
verməsindən irəli gəlir. X əsr mənbələri (əl-Məsudi) müsəlman Ģəhərlilər və xristian
kəndlilər haqqında məlumat verirlər. Görünür, buna görə də xəlifə I Ömərin fərmanına
görə, islamı qəbul etmiĢ kəndli, hətta xəzinədən mükafat da alırdı. Bundan baĢqa, islamı
qəbul etmək həmin adamları nəzəri olaraq müsəlman ərəblərlə bərabərləĢdirirdi. Yeni
dinə keçənlərin böyük bir hissəsi müsəlman ordusuna yazılır, bununla da ərəblərlə
bağlanılmıĢ müqavilələrin Ģərtinə görə cizyədən azad edilir, müharibə qənimətlərindən
ərəblərlə bərabər istifadə edirdi. Ġslamı qəbul etmiĢ qeyri-ərəblər yerli əhalinin
"məvla" (cəmdə - "məvali") adlandırılan qrupunu təĢkil edirdilər. Hələ islamaqədərki
Ərəbistanda geniĢ yayılmıĢ bu istilah əslində "kimdənsə asılı" mənasında iĢlədilirdi, özü
də yalnız qan qohumluğu ilə bağlı olanlar deyil, baĢqa qəbilədən hamiliyə götürülənlər
də nəzərdə tutulurdu. Ərəb iĢğalı dövründə isə bu termin yalnız "kiminsə qeyri-ərəb
adamı" mənasını verir, həmin adam ya müəyyən bir Ģəxsin (mütləq ərəbin) və ya
qəbilənin (mütləq ərəb qəbiləsinin) adamı - məvlası olurdu. Məvalilər onlara hamilik
edən adamın və ya qəbilənin yanına köçür, hərbi yürüĢlərdə onları müĢayiət edirdilər.
Azərbaycan iĢğal edildikdən sonra Arran əhalisinin bir hissəsi, Cənubi
Azərbaycan əhalisinin böyük hissəsi islamı qəbul etməyə baĢladı. Məvalilərin sayı
gündən-günə artırdı. Lakin islamın Azərbaycanın xüsusilə Ģimal hissəsində sidq-ürəklə
mənimsənilməsi və baĢdan-baĢa qərarlaĢması uzun çəkən bir proses oldu. Bu prosesin
birinci mərhələsində islamı yayan əsas qüvvə baĢlıca olaraq ərəb lərin özləri idisə,
islamın mədəni gücünün artdığı IX əsrin sonu -X əsrin əvvəllərində bu iĢi islamı
qəbul etmiĢ yerli əhali özü görürdü. Yu xarıda gördüyümüz kimi, iĢğal prosesində
bağlanılmıĢ müqavilələrə görə, ərəblərin siyasi hakimiyyətini qəbul etmiĢ "əhli Kitab"
yerli əhali könüllü olaraq istədiyi dini seçə bilərdi; lakin ilk ərəb təcavüzündən bir neçə il
keçmiĢ, xəlifə Əlinin dövründə Azərbaycanın iĢğal edilmiĢ torpaqlarında yerləĢdirilmiĢ
159
ərəblər yerli əhalini islama dəvət etmək tapĢırığını aldılar. Məhz həmin dövrdə Cənubi
Azərbaycanın baĢ Ģəhəri elan edilmiĢ Ərdəbildə o zaman Azərbaycanın hakimi təyin
edilmiĢ əl-ƏĢas ibn Qeys məscid tikdirdi. Ġlk vaxtlar belə məscidlər ancaq ərəb
qəbilələrinin yerləĢdirild ikləri Ģəhərlərdə fəaliyyət göstərirdisə, sonralar Azərbay -
canın hər bir yaĢayıĢ məntəqəsində kiçik və böyük məscidlər tikildi. Artıq X əsrdə
Azərbaycanın demək olar, bütün Ģəhərlərində came (ellik) məscidləri vardı. Hətta X əsrin
məĢhur coğrafiyaĢünas-səyyahı əl-Müqəddəsi Ģəhəri kənddən fərqləndirən əsas
cəhəti məhz hər hansı yaĢayıĢ yerində came məscidin olmasında görürdü.
"Dərbəndnamə"nin məlumatına görə, 733/734-cü ildə əməvi sərkərdəsi Məsləmə ibn
Əbdülməlik Dərbənddə olan came məscidindən baĢqa daha yeddi məhəllə məscidi
(Xəzər, Fələstin, DəməĢq, Qeysəri, əl-Cəzirə və Mosul) tikdirməyi əmr etdi. Ayrı-ayrı
millətlərin, daha doğrusu, tayfaların yaĢadığı məhəllələrdə tikilən bu məscidlərə
ərəblərlə yanaĢı, islamı qəbul etmiĢ qeyri-ərəblər -məvalilər də gəlird ilər.
Mənbələrin məlu matına görə, məh z Dərbənd islamı "kafirlərin" yaĢadıqları ətraf
dağlıq ölkələrə yayırdı. 869-cu ildə Dərbənddə məskunlaĢmıĢ ərəb nəslindən olan
HaĢim əs-Su ləmi bu Ģəhər-dövləti müstəqil elan ed ib, Dərbənd əmirliy inin əsasını
qoyduqdan sonra vaxtaĢırı qonĢu qeyri-müsəlman dağlılar üzərinə dini bayraq altında
iĢğalçılıq yürüĢləri təĢkil edirdi. Dağ yerlərində islamlaĢma uzun proses Ģəklini alsa da, bu
yürüĢlər bəzi dağlıların zorla, bəzilərinin isə könüllülük prinsipi əsasında gec-tez
müsəlmanlaĢmasına gətirib çıxartdı.
Öz əvvəlki dini etiqadını saxlayan "zimmi" adlandırılan yerli əhali "dövlətlinin
dövlətinə görə, varlının varına görə, kasıbın kasıblığına görə" can vergisi verirdi. Lakin
artıq Əməvilər Xilafəti dövründə çox vaxt öz Ģəxsi mənfəətlərini güdən xəlifə
caniĢinləri Quranın (9, 29) cizyənin yalnız zimmilərdən tutulması haqqında buyuruğunu
pozaraq, yeni müsəlmanlardan - məvalilərdən də vergi almağa baĢladılar. Beləliklə, baĢqa
dinə mənsub olanlardan tutulan can vergisi-cizyə həm müsəlmanlardan, həm də qeyri-
müsəlmanlardan alınan adi vergiyə çevrildi. Belə siyasət xalq kütlələrinin narazılığına və
bunun nəticəsi olaraq xəlifə II Ömərin (717-720) caniĢinlərə yeni müsəlmanlardan
cizyə toplanmasını dayandırmaları göstəriĢini verməsinə səbəb oldu. Ancaq II Ömərin
ölümündən sonra can vergisinin alınması yenidən bərpa edildi, onu ödəməyənlərə
qarĢı mü xtəlif cəza tədbirləri görüldü.
Ġslam bütpərəstliyin və çoxallahlılığın bütün formalarına qarĢı müharibə elan
etdi, səcdə məqsədilə canlı varlığın Ģəklini çəkməyi yasaq etdi. Məhz bu addım islamın
yayılması ilə Azərbaycanda təsviri incəsənətin tətbiq dairəsinin məhdudlaĢmasına gətirib
çıxartdı.
Beləliklə, ilk ərəb iĢğalından keçən təqribən üç əsr ərzində bütün
Azərbaycan əhalisinin əksəriyyəti islamlaĢdı, azərbaycanlılarla yanaĢı, ərəb iĢğal
dairəsinə düĢmüĢ qonĢu xristian xalqları isə öz əvvəlki dinlərini saxladılar; bunun əsas
səbəbi Azərbaycan ərazisində - həm Ģimalda və həm də cənubda, dini etiqadca büt-
pərəst və atəĢpərəst olan qeyri-xristian albanların, türkdilli və irandilli tayfa və xalqların
üstünlük təĢkil etməsi idi. Məhz onlar, öz xoĢları ilə islamı qəbul etmiĢ dönmə