175
dirhəmədək gəlir gətirirdi.
Dərbənd tacirlərin in alverində yerli istehsal məhsulları (kətandan
hazırlan mıĢ üst paltarları, zəfəran, qırmızı boyaq və s.) xüsusi yer tuturdu. Yerli
tacirlər Ģəhərdə istehsal olunan məhsullarla yanaĢı, "kafirlərin ölkələrindən"
gətirilən qulların satıĢından da xeyli mən fəət gotürürdülər. ġimali Qafqazın bütün
xammalı da (qoyun sürüləri, dəri və s.) Dərbənddən keçirdi.
644-cü ildən ərəblər tərəfindən iĢğal edilərək, inzibati ba xımdan Xilafətin
Arran vilayətinin tərkibinə daxil edilən, u zun müddət müsəlman Cəfərilər
əmirliyinə tabe olan, yalnız 1122-ci ildə gürcülər tərəfindən geri qaytarılan Tiflis
ərəb mənbələrində Arranın üç böyük Ģəhəri sırasında s adalanır.
Yazılı mənbələrdəki məlu mata və arxeo loji tapıntılara əsaslanan alimlər
Beyləqan (Örənqala) Ģəhərinin eramızın V əsrin in sonunda, VI əsrin in əvvəlində
təsis edildiyin i göstərirlər. Azərbaycan ərazisində baĢ verən məlu m hadisələr
üzündən IX əsrə qədər Muğan düzündə olan bir ço x Ģəhər və qalaların sıradan çıx-
ması, 944-cü ildə rusların Bərdə Ģəhərini dağıntı və talanlara məru z qoy ması ilə
Mil-Muğan düzündə Beyləqanın rol və əhəmiyyəti yüksəldi. Bə rdəni Ərdəbillə,
oradan isə Xilafətin digər in zibati ticarət mərkəzləri ilə birləĢdirən əsas yollardan
biri üzərində yerləĢən bu Ģəhər tədricən sənətkarlıq və ticarətin əsas
mərkəzlərindən birinə çevrildi. Bu tarixi gerçəklik Örənqala Ģəhərgahı ərazisində
aĢkar edilən arxeo loji materiallarla yanaĢı, X əsrin ərəb-fars coğrafiyaĢünas-
səyyahlarının məlu matları ilə təsdiqlənir.
Bərdə düĢəndən sonra onun yerini X əsrin II yarısında Arran vilayətinin
mərkəzinə çevrilən Gəncə tutdu. Bərdə - Tiflis yolu üstündə yerləĢən Gəncə
bölgənin yalnız siyasi həyatında deyil, ticarətində də fəal iĢtirak etməyə baĢladı.
ġəhəri əhatə edən, qalınlığı orta hesabla iki metrə çatan üç cərgə qala divarları iri
sənətkarlıq və gur ticarət mərkəzi kimi əhəmiyyəti günü-gündən artan Gəncənin
sürətli inkiĢafını təsdiq edir. Köhnə Gəncənin ərazisində qazıntı iĢləri aparmıĢ
arxeoloqlar müəyyən etmiĢlər ki, üç cərgə divarların qalıqları ilə əhatə olunmuĢ
Ģəhərgahın sahəsi təqribən 250 hektara, ü mu mi sahəsi isə 9-10 kvadrat kilo metrə
yaxın olmuĢdur. Bununla yanaĢı, Ģəhərgahda aĢkara çıxarılmıĢ maddi-mədəniyyət
qalıqları onun yaranma tarixin i mənbələrdə göstərildiy i kimi VI -IX əsrlərə deyil,
daha dərin dövrlərə aid edir (Ġ.Cəfərzadə).
Bərdə-Tiflis yolu üzərində yerləĢən mühüm Ģəhərlərdən biri də ġəmkir
(ġamkur) olmuĢdur. IX-X əsr ərəb müəlliflərinin Arranın Ģəhərləri sırasında adını
çəkdikləri ġəmkir, əl-Balazurinin məlu matına görə, iĢğaldan sonra, təqribən bir
əsrə yaxın, yəni VIII yüzilin ortalarınadək (köçəri savirlər - sevordiklər onu
dağıdıb viran qoyanadək) "gur və abad Ģəhər" idi. 854-cü ildə xəlifə əl-Mutəsimin
sərkərdəsi Böyük Buğa Ģəhəri bərpa edib, buraya islamı qəbul etmək istəyən
xəzərlərdən və Ģəhər həyatını canlandırmaq, xüsusilə ticarəti inkiĢaf etdirmək üçün
Bərdə tacirlərindən köçürtdü; bundan sonra ġəmkir o dövrdə hakimiyyətdə olan xəlifə
əl-Mütəvəkkilin Ģərəfinə əl-Mütəvəkkiliyyə adlandırıldı.
176
IX əsrin ikinci yarısında Xilafətin zəiflə məsi nəticəsində ġirvanĢahların
hakimiyyətinin bərpa edilməsindən s onra yeni hakim sülalənin Ģərəfinə
əl-Yəzidiyyə
adını almıĢ qədim ġamaxı (ġamaxiyə) çox keçmədən, əl-Müqəddəsinin dili ilə desək,
"binaları daĢdan və gildən, axar suları, bağları, seyrəngahları olan" bir Ģəhərə çevrildi. Bu
dövrdə "ġirvan ölkəsinin baĢ Ģəhəri" kimi ad çıxarmıĢ ġamaxı beynəlxalq ipək ticarətində
mühüm mövqe tutur, Azərbaycanın ən iri ticarət mərkəzlərindən biri kimi tanınırdı.
MəĢhur ġamaxı ipəyi ġərq və Qərb bazarlarında layiqli yer tuta bilmiĢdi.
Hələ Sasanilər dövründə inzibati mərkəz mövqeyində olan, hərbi-strateji
əhəmiyyətli NəĢavə (Naxçıvan) Ģəhərində ərəb iĢğalından sonra hərbi qarnizon
yerləĢdirilmiĢ, ilk dövrdə Ģəhər Arana məxsus əl-Busfurrucan vilayətinin mərkəzi
olmuĢdur.
Artıq X yüzildə Xəzər dənizi sahilində "bütün iqlimin yeganə limanı olan" Bakı
dövrün mənbələrində ən keyfiyyətli nefti olan Ģəhər kimi tanınırdı. Hələ VIII - IX
əsrlərdə burada hasil edilən neft və duz mü xtəlif ölkələrə ixrac o lunudu.
Ərəb iĢğalı dövründə Cənubi Azərbaycanın ən böyük və əsas Ģəhəri Ərdəbil
idi. VIII əsrin ortalarında baĢ verən hadisələri qələmə alan əl-Balazuri yazırdı: "Xəlifədən
hücum əmri alan Huzayfa Azərbaycanın baĢ Ģəhəri Ərdəbilə yola düĢdü; əhalidən vergi
toplayan Sasani mərzbanının iqamətgahı da burada idi".
Ġlk vaxtlar ərəblər bu Ģəhərin siyasi və inzibati mərkəz statusunu saxladılar,
hətta xəlifə Əli (656-661) dövründə Azərbaycan hakimi təyin edilmiĢ əl-ƏĢas ibn Qeys
dövlətin təminatı hesabına yaĢayan ərəbləri Ərdəbildə yerləĢdirmiĢ, bu Ģəhəri
abadlaĢdırmıĢ, burada məscid tikdirmiĢdi. Lakin ərəb-xəzər müharibələrinin
baĢlanması ilə Ərdəbil və onun ətrafları da gərgin döyüĢ meydanına çevrildi. Məhz buna
görə Ərminiyə və Azərbaycan hakimi Mərvan ibn Məhəmmədin (732 - 744) dövründə
caniĢinin iqamətgahı və hərbi düĢərgəsi təzəliklə möhkəmləndirilmiĢ qədim Marağaya
köçürüldü. IX əsrin sonu, X əsrin əvvəllərində Yusif ibn Əbu-s-Sac Ərdəbili Sacilər
dövlətinin paytaxtı etdi. Elə bu dövrdə Ģəhər üç darvazası olan qala divarları ilə əhatə
edildi. Burada olmuĢ Ġbn Havqəl yazırdı: "Hal-hazırda [Cənubi] Azərbaycanın ən
mühü m vilayəti və böyük Ģəhəri Ərdəbildir. Hərbi düĢərgə və hökmdarlar sarayı
buradadır. ġəhərin havası saf, satıĢ qiymətləri ucuzdur... ġəhər ço x gözəldir.
Ġçindən çaylar axır, su quyuları vardır. Çörək isə demək o lar ki, həmiĢə bol
olduğundan 1 dirhəmə 50 lavaĢ almaq olar. Ətin 1,5 mannını (1 mann təqribən 831
q-N. V.) 1 d irhə mə verirlə r. Ba l, ərin miĢ yağ, yarma , qoz, fındıq, kiĢ miĢ və baĢqa
yeməli Ģeylər ço x ucuzdur, demək olar ki, havayı verirlər. Ucuzluğu ilə Ģöhrət
qazanmıĢ bir ço x baĢqa yerlər, xətrin istədiyin hər Ģeyin bolluğu və yaxĢı yaĢamaq
imkanına görə Ərdəbilə güzəĢtə gedirlər".
Ərdəbil yaxın lığ ında yaxĢı möhkəmləndirilmiĢ böyük Kursura qalası
vardı. Hər təzə Ay çıxanda burada böyük ticarət bazarı açılırdı. Hələ gəncliyində
bu bazarda olmuĢ Ġbn Havqəlin təsvirinə görə, mü xtəlif yerlərdən gələn adamlar
buraya satmaq üçün "əmtəə və ticarət ma llarından bez, səqat, bərbəhar [parçaları],
ətir və sirkə, sərrac və misgərlərin məhsullarını, qızıl, gü müĢ, at, qatır, u zunqulaq,