181
ölümündən sonra baĢsız qalmıĢ torpaqlardan verilirdi; ikinci kateqoriya irsən
keçməyən icarə iqtası idi. Belə torpaq payları adətən hərbiçilərə verilird i.
ĠĢdə isə iqtanın növü onun sahibinin vəziyyətindən asılı id i və mü lki
(Ģəxsi), xüsusi (xass), hərbi və xəlifə iqtalarına bölünürdü, Mülki iqta daha geniĢ
yayılmıĢdı və məmurlara tutduqları vəzifəyə görə verilird i. Belə ki, tutduğu yüksək
vəzifəyə görə iqta almıĢ Ģəxs vəzifədən kənar edild ikdə ona verilmiĢ torpaq payını
da itirir, həmin torpaq payı bu adamın yerinə keçmiĢ Ģəxsə verilirdi.
Xüsusi iqta xid mətlərə görə, Ģairlər istisna olmaqla xüsusi qabiliyyətə
malik Ģəxslərə verilirdi. Əllərində olan mü lkün tam sahibi olan bu Ģəxslər ö z torpaq
paylarını irsən ötürmək hüququna malik id ilər. Abbasilər xilafətində bütöv
vilayətlərin bağıĢlandığı müĢahidə olunurdu. Məsələn, Babək hərəkatı darmadağın
edildikdən sonra ərəb xəlifəsi əl-Mütəsim Azərbaycan, Arran və Ermənistanı belə
iqta adı ilə AfĢinə bəxĢ etmiĢdi. Xəlifə əl-Mütəvəkkil 851-ci ildə Məhəmməd ibn Xalid
ibn Məzyədə belə bir iqta ayıraraq, ətraf nahiyələri ilə birlikdə Bab əl-Əbvab (Dərbənd)
Ģəhərini ona vermiĢdi. "Xalidiyyə adlanan məĢhur malikanələri ilə birlikdə" Gəncə
Ģəhəri də ona bəxĢ edilmiĢdi.
Herik (dincə qoyulmuĢ) torpaqlar da elə bu iqta növünə daxil idi. Sahibkar
becərmək üçün onu adətən, kəndlilərə icarəyə verir, onları to xu m, kənd təsərrüfatı
alətləri və suvarma vasitələri ilə təmin edirdi. O, özü Ģəxsən hər il xəzinəyə müəyyən
məbləğ pul ödəyir, bunun əvəzində isə torpağa nəzarət etmək və onu irsən ötürmək
hüququndan istifadə edirdi. Belə iqta sahibi digər vergilərdən azad olunurdu.
Hərbi iqta baĢqa torpaq növləri - xass iqta, xəlifə mülkləri və xəzinə torpaqları
hesabına verilirdi. QoĢuna da iqta vəqf torpaqlarından verilirdi. Hərbi iqta ömürlük
olmur, irsən keçmirdi; o sahibinin mü lkiyyəti deyildi.
Erkən Abbasilər dövründə əslində yenilik olan iqta təsisatı yalnız X-XIII
əsrlərdə inkiĢaf edərək tədricən benefisiyadan irsi lenə çevrilmiĢdi.
3.
Mülk torpaqları - Azərbaycanda yerli feodal əyanlarının irsi ixtiyarında
olan və mülk adlanan xüsusi torpaq sahələri vardı. Bundan baĢqa, mərkəzi hökumətin
həvəsləndirməsi və köməyi ilə "ölü" torpaqların dirçəldilməsi və bataqlıqların
qurudulması, həmin torpaqların əkilməsi onların sahiblərinə tam sahiblik hüququ
verirdi. Mülk torpaqlarının digər mənbəyi dövlət torpaqlarının satın alınması idi.
Məmurlar və vəsaiti olan digər Ģəxslər xəlifə mülklərini (dövlət torpaqlarını) əldə
edərək, onların daimi sahiblərinə çevrilir və bu torpaqlardan nisbətən sabit gəlir
götürürdülər. Bu kateqoriyadan olan torpaqların sahibləri əlavə vergilər verməli və
torpaqlarından keçən kanalların bərpası xərclərini ödəməli idilər. Mülk kateqoriyası
Xilafətin yarandığı ilk gündən mövcud idi. Mülk torpaqlarını alıb-satmaq, özgəyə
bağıĢlamaq, irsən vermək olardı. Bu torpaqların sahibləri hərbi xid mətdə olmurdular.
4.
Vəqf torpaqları - torpaq mülkiyyətinin əsas növlərindən biridir. Vəqf
dedikdə, dini təsisatların ixtiyarına verilən torpaq mülkləri nəzərdə tutulurdu. Bu
torpaqlar müqəddəs yerlər (Məkkə və Mədinə), qazilər ("din uğrunda mübarizlər"),
məscid və qalaların tikilməsi, habelə digər ehtiyaclar üçün ayrılırdı. Bu torpaqlar sıra-
182
sına keçmiĢ sahiblərində qalmasından və ya baĢqa kafirlərə (zimmilərə) verilməsindən
asılı olmayaraq zor gücünə tutulmuĢ, lakin müsəlmanlar arasında bölüĢdürülmüĢ
torpaqlar, eləcə də dinc yolla ələ keçirilmiĢ torpaqlar daxil idi. Vəqf "allahın mülkiyyəti"
hesab olunduğu üçün adamlar onun üzərində heç bir Ģəxsi hüquqa malik olmur, bu
mülkiyyətdən ancaq istifadə edə bilirdilər. Bir müddət bütün Azərbaycan da zor gücünə
("anvatan") tutulduğu üçün vəqf torpağı sayılırdı. Müsəlmanların əlinə dinc yolla keçmiĢ
torpaqlar da sonralar daimi vəqflə rə çevrild i.
5. İcma torpaqları dövlət torpaqları kateqoriyasına daxil idi; kənd sakinlərinə
məxsus olan bu torpaqlar otlaqları, örüĢ yerlərini. yanacaq toplanan yerləri,
qəbiristanlıqları və i. a. əhatə edirdi.
Erkən Xilafət dövründə kəndli kütlələrinin Azərbaycanda geniĢ yayılmıĢ istismar
formaları içərisində yardarlıq icarəsi xüsusi yer tuturdu. Torpaq sahiblərin i sürətlə
müflisləĢdirən çoxsaylı vergilər onları məcbur edirdi ki, torpağı xırda hissələrə bölüb,
müzəraat, musakat və s. adlanan icarə Ģərtlərilə yardarlara versinlər. Torpaqlar
həmçinin bütöv ərəb qəbilələrinin və ya ərəblərdən olan iri torpaq sahiblərinin və
dövlət qulluqçuların ın himayəsinə də verilirdi. Torpaq məhsulun
1/
6
və
1
/
7
hissəsinə
müqabil icarəyə götürülürdü. Torpağın əsil sahibləri məhsulun bir hissəsini hima-
yədarlara verir, əvəzində məmurların təzyiqindən mühafizə olunurdular. Məsələn,
Marağa sakinləri öz torpaqlarını Mərvan ibn Məhəmmədin himayəsinə vermiĢdilər.
Azərbaycanın bir çox baĢqa yerlərinin sakinləri də belə etmiĢ, öz kəndlərini və əkin
sahələrini xoĢ-güc buraya köçürülmüĢ ərəb tayfalarının himayəsinə venniĢdilər. Əl-
Bəlazurinin məlumatına görə "onların (yəni azərbaycanlıların - N. V.) kəndləri ona görə
həmin ərəblərin himayəsinə keçirdilər ki, [ərəblər] onları müdafiə etsinlər; bu kəndlərin
sakinləri isə ərəblərin yardarları olurdular".
Beləliklə, Azərbaycan ərəblər tərəfindən iĢğal edildikdən sonra yerli torpaq
sahibləri öz müstəqilliklərini tamam əldən verərək. ərəb üsul-idarəsindən asılı
vəziyyətə düĢdülər. ĠĢğalçı ərəblər tutduqları ölkələrin feodal ağaları ilə tez bir
zamanda ümumi dil tapsalar da, özlərini onlardan həmiĢə ayırırdılar.
Əsasən silah gücünə ələ keçirilmiĢ Ģ imallı-cənublu Azərbaycanın tabe
edilmiĢ əhalisi ilə qarĢılıq lı münasibətlər iĢğalçılarla yerli əhali arasında
bağlanılmıĢ müqavilələrlə tənzimlənird i. Hər bir belə müqavilə baĢqa Ģərtlərlə
yanaĢı, birdə fəlik və illik verg ilə rin ödənilməsi təəhhüdü haqqında maddəni də
nəzərdə tutur, yerli əhaliyə məxsus torpaqları onun ixtiyarında saxlay ırd ı. Zimmi,
yəni baĢqa dinə mənsub yerli adam statusunu qazanmıĢ bu sahibkarlar müsəlman
icmasının h imayəsində qalır, torpaq vergisi - xəracla yanaĢı, qeyri-müsəlmanların
verdiyi can vergisi - cizyəni də ödəyirdilər.
Torpaq vergisini müəyyənləĢdirərkən ərəblər bu və ya digər ərazin in zor
və ya xoĢluqla alın masını nəzərə alır, buna müvafiq olaraq tutduqları bütün
torpaqları dörd kateqoriyaya bölürdülər: 1) müsəlmanların özlərin in diriltdiklə ri
torpaqlar, 2) mü lklərin i saxla maq naminə isla mı qəbul etmiĢ sahibkarla rın
torpaqları, 3) silah gücü ilə ka firlə rdən zorla alın mıĢ torpaqlar; bu torpaqlar