183
qənimət kimi onları tutanlar arasında bölünməli idi, 4) haqqında müqavilə
bağlanılan torpaqlar; belə torpaqlar iki növ olurdu: a) sahibləri tərk etdikləri üçün
müsəlman ların döyüĢsüz sahib olduqları torpaqlar, b) ö z yerlərində qalmıĢ və
torpaq vergisi ödəmək Ģərti ilə torpaqların ın əllərində saxlanılması barədə
müsəlman larla müqavilə bağlamıĢ sahibkarların torpaqları.
Arran və Azərbaycanın baĢqa dinə mənsub əhalisi - zimmilər xəzinəyə iki
cür vergi - cizyə və xərac ödəyirdilər; müsəlman qanunvericiliy inə-Ģəriətə görə
cizyə hər il ancaq kiĢilərdən, özü də onların sənət və ya ticarətdən əldə etdikləri
qazancdan asılı ola raq alın ırd ı; varlıla r 48, ortabablar 24 v ə "öz əllərin in zəh məti
ilə məĢğul olan yoxsullar" 12 dirhəm ödəyird ilər. Əgər can vergisi - cizyə ancaq
qeyri-müsəlmanla rdan almırd ısa, torpaq vergisi - xərac hə m müsəlmanla rdan, həm
də baĢqa dinlərə etiqad edənlərdən alınırd ı, ancaq qeyri-müsəlman lar bu vergini
ikiqat həcmdə ödəyirdilər. Müsəlmanlardan isə sırf islam təəssübkeĢlərinə aid olan
onda bir - uşr vergisi alınırdı.
ĠĢğalın ilkin mərhələsində, yəni xəlifə Ömər ibn əl-Xəttabın dövründə,
Azərbaycan əhalisindən alınan torpaq vergisinin - xəracın məbləği hələ Sasanilər
tərəfindən müəyyənləĢdirilmiĢ qədərdən yüksək deyildi; ət-Təbərin in yazdığ ına
görə, "onlardan Xosrov xəracı alın ırdı". Can verg isinin - cizyənin məb ləği isə,
Utba ibn Farkadın Azərbaycan əhalisi ilə bağladığı birinci müqavilənin Ģərtlərinə
görə, yerli əhalinin təminatından asılı olmalı idi ("onlar cizyəni imkan ları daxilində
ödəyəcəklər"), "qadınlar və uĢaqlar,həmçinin yaĢamaq üçün vəsaiti olmayan xroniki
xəstələr, dünya malından heç nəyi olmayan zahid lər" cizyədən azad ed ilird ilər.
La kin a rtıq Muğanın istilası za man ı ərəblə r "hər həddi-büluğa çatan" üçün can
vergisinin qədərini "bir dinar və ya onun dəyərində" təyin edirlər. Az sonra Həbib
ibn Məsləmənin Tiflis sakinləri ilə bağladığı müqaviləyə görə cizyənin məbləği, "hər
həyətdən bir dinar" təsdiq edildi. Anili Samuilin məlumatına görə, Əməvilər hər
həyətdən dörd dirhəm [pul], üç modi
1
xəlbirlənmiĢ buğda, atlı üçün bir torba, tükdən
[hörülmüĢ] ip və bir cüt əlcək" alırd ılar. Beləliklə, erkən dövrlərdə əhalidən yığılan
bacın natural hissəsinun pul hissəsindən üç dəfədən artıq çox idi (o dövrdə bir dinar
təxminən 15 dirhəmə bərabər idi).
Lakin müqavilələrdə əhalinin könüllü surətdə müsəlman qoĢunlarına daxil
olan qisminin müvəqqəti olaraq cizyə ödəməkdən azad edilməsi kimi müstəsna hallar
da nəzərdə tutulurdu. 643-cü ildə Azərbaycan əhalisi ilə bağlanılmıĢ müqavilədə də
belə bir maddə var idi: "Onlardan kimsə hər hansı il [müsəlman qoĢununa] əsgəri
xid mətə qəbul edilsə, ilin cizyəsi onun boynundan götürülür". Köçəri tayfaların
basqınları təhlükəsi altında olan Dərbənd sərhəd vilayətinin sakinlərinə də belə bir
imtiyaz verilmiĢdi. Belə ki, sərhəddə xid mət edib, müsəlman ları qoruyan
dərbəndlilərin bununla öz vergi mükəlləfiyyətlərinin əvəzini çıxdıqları hesab olunurdu.
1
Erkən Xilafət dövründə iĢlədilən çəki vahidi muddun
(modinin) qəbul edilmiĢ
ölçüsü 812,5 qram idi.
184
Ət-Təbərinin məlu matına görə, müsəlman qoĢunu Sasanilərin Ģimal sərhədlərin in
mərzbanı ġəhribərəz (ġəhriyar) tərəfindən idarə olunan Bab əl-Əbvab - Dərbənd
hüdudlarına daxil olduqda, mərzban ərəb sərkərdəsi Əbd ər-Rəh man əl-Bəh ilin in
hüzuruna gəlmiĢ, ondan aman istəmiĢ, cizyədən azad etməyi xahiĢ etmiĢdi: "Mən
quduz düĢmənə və əsli olmayan qaba xalqlara qarĢı durmuĢam. Qoy bizim sizə
verəcəyimiz cizyə - köməyimiz və sizin buyuruğunuza əməl etməyimiz olsun. Bizi
cizyə ilə alçaltmayın, əks təqdirdə onunla öz düĢmənimiz qarĢısında bizi
zəiflədərsiniz". Bu məsələ barədə xəlifə Ömər ibn əl-Xəttabdan alınmıĢ razılıqdan
sonra ərəblərlə ġəhribərəz arasında bağlanılmıĢ müqavilənin mətninə belə bir
maddə əlavə edilir: "Ərminiyənin və əl-Əbvabın həm yerli, həm qərib
1
sakinləri, e ləcə
də o həndəvərlərdə [yaĢayan] və onlarla birlikdə [sülh müqaviləsinə] qoĢulanlar
yürüĢə getməli və qoĢun baĢçısının mühüm hesab etdiyi hər adi və qeyri-adi əmri
yerinə yetirməlid irlər. Özü də cizyə ancaq səfərbərlik olanda və ancaq çağırıĢa
qoĢulanların üzərindən götürülür; çünki xalq qoĢununda [xidmət] onların cizyələrinin
əvəzidir. Bu [çağırıĢdan] azad olub [evdə] qalanların üzərinə isə Azərbaycan əhalisinin
cizyə sarıdan boynuna düĢən öhdəliklər - [müsəlman azanda] yolun göstərilməsi və
bir gün bir gecə saxlanılması qoyulur".
Arran və Azərbaycanın xristian etiqadlı ruhaniləri də o dövrdə belə imtiyaza
malik idilər. Belə ki, ərəb inzibati orqanları əhalini itaətdə saxlamaq üçün məhz onların
köməyindən istifadə etmək istəyirdi.
Vergilərin yığılması ilə adətən vergi məmurlarının xüsusi olaraq bu vəzifəyə
təyin edilmiĢ müfəttiĢi məĢğul olurdu, lakin Xilafətin ucqarlarında, o cümlədən
Azərbaycanda da vergi məmurunun iĢini caniĢinin özü yerinə yetirirdi. Məhz buna görə
ilk caniĢinlər amil adlanırdı (sonralar amil termini ilə ancaq maliyyə agenti vəzifəsinin
daĢıyıcıları ifadə edilirdi). Müqavilə ilə nəzərdə tutulan vergi yığıldıqdan sonra yerli
hakimiyyət nümayəndələri tərəfindən Azərbaycanın ərəb caniĢininə, onun vasitəsilə
Ġraq və ġam xəzinələrinə çatdırılırd ı.
VII yüzilin 90-cı illərinin əvvəllərində dövlətin vergi aparatını qaydaya
salmaq istəyən xəlifə Əbd əl-Məlik (685-705) vergilərin alınması qaydalarında
islahatlar edir. Tell Mahrlı Dionisiyin yazdığına görə, "1003 (691-92)-cü ildə Əbd əl-
Məlik [vergilərin alınmasında] dəyiĢiklik etdi. O, bir sıra sərəncamlar verərək, hər bir
kəsə əmr etdi ki, adının, ata-babasına məxsus təsərrüfatın, üzümlüklərin, zeytun
ağaclarının, əmlakının, uĢaqlarının və sahib olduğu hər Ģeyin siyahıya düĢməsi üçün öz
doğma ölkəsinə, doğulduğu kəndə qayıtsın. Can vergisinin və xristianların baĢlarına
gətirilən bütün pisliklərin özülü onda qoyuldu. O vaxtadək hökmdarlar vergini adamlara
görə deyil, torpağa görə alırdılar. Bu, ərəblərin həyata keçirdikləri ilk siyahıyaalma
idi".
1
Ət-Təbərinin məlumatından aydın olur ki, mətndə "qərib"
("gəlmə") adı ilə Dərbənd
ətrafında ticarətlə məĢğul olan ermənilər nəzərdə tutulurdu: "Həmin dağların yamaclarında
olan ölkədə elə hündür yerlər var ki, ermənilər o yerlərdə qalırlar, çünki onlar onun ətrafında
yaĢayanlardır, özləri də gəlmədilər".