185
BağlanmıĢ müqavilələrə görə, xristian əhalisindən vergi heç bir təzyiqə yol
verilmədən alınmalı idi. Lakin iĢdə əhalidən vergi yığılması zamanı hədsiz özbaĢınalıqlar
olurdu. Can vergisi - cizyənin müsəlmanlardan yox, ancaq zimmilərdən alınması
haqqında Quran göstəriĢi (9, 29) bir ço x yerlərdə əməli olaraq tətbiq edilmədi. Nəticədə
bütün Xilafətdə ərəb hakimiyyət orqanlarının vergi zülmünə qarĢı narazılıq artdı. Belə
vəziyyət xəlifə II Öməri (717-720) yeni müsəlmanlardan, yəni məvalilərdən can
vergisi almağı qadağan etməyə vadar etdi; etiraf olundu ki, islamı qəbul etmək yeni
(neo) müsəlmanın "canını və pulunu xilas edir". Torpaq vergisi-xərac isə əvvəllər
olduğu kimi, dinindən asılı olmayaraq bütün torpaq sahiblərindən yığılırd ı. Lakin II
Ömərin siyasəti özünə nüfuzlu tərəfdarlar və ardıcıllar tapmadı. Onun xələfi II Yəzidin
zamanında (720-724) Cənubi Qafqazın xristian əhalisinə qarĢı böyük amansızlıq göstərildi;
yerli qaynaqların yazdığına görə, II Yəzid bütün ikona və xaçları məhv etmək, Xilafət
ərazisindəki bütün donuzları q ırmaq əmrini vermiĢdi.
Xəlifə II Ömərin yürütdüyü bütün müsəlmanların bərabərliyi siyasətinə qarĢı
daha qətiyyətlə çıxıĢ edən xəlifə HiĢamın (724-743) dövründə dövlət vergi aparatı
təbəələrdən xəlifə xəzinəsini dolduran pul vəsaitini amansızcasına qoparırdı; yerli
tarixçi Gevondun sözlərinə görə, "o, (yəni xəlifə HiĢam - N.V.) Ömərin səxavətini
pislədi və onu öz sələflərinin topladığı sərvətləri qanunsuz olaraq xərcləyib dağıtmaqda
günahlandırdı". Ona görə də, xəlifə HiĢam dövründə, ərəblərin Azərbaycan və Arrandakı
vergi siyasəti köklü dəyiĢikliyə məruz qaldı; buradakı Əməvi hakimləri cizyəni xəzinəyə
böyük gəlir gətirən vergilərdən biri kimi fərqləndirməyə baĢladılar.
725-726-cı ildə xəlifə HiĢamın sərəncamına görə, Azərbaycanda əhali, torpaq,
mal-qara və hər cür baĢqa əmlakın yeni siyahıyaalınması keçirildi. Bu məqsədlə o, öz
sərkərdəsi Haris ibn Əmri Arrana göndərdi. Moisey Kalankatlının məlumatına görə, ağır
vergi qoyulmasına səbəb olan bu yeni siyahıyaalma "adamları, ma l-qaranı və bütün
ölkəni elə köləlik boyunduruğuna saldı ki, sonrakı ildə A rranda dəhĢətli aclıq
baĢladı".
Bu siyahıyaalmadan sonra tətbiq edilən yeni vergi sistemi vergi verən əhali ilə
yanaĢı, rahiblərdən də vergi alınmasını nəzərdə tuturdu. Əhalinin üzərinə sənətkarlığa,
kəbinə görə yeni əlavə vergilər qoyuldu. Ölkən in cənubunda xəlifə II Ömər zamanı
ləğv edilmiĢ əvvəlki Sasani vergiləri, "Novruz və Mihrican hədiyyələri" bərpa edildi,
Belə vergi sistemi təkcə yoxsulları deyil, hətta bir çox əyan və varlıları da səfalətə düçar
etdi. Bu barədə Gevond aĢkar yazırdı: "O, elə çox fəlakətlərə səbəb oldu ki, hamı ağır
zülmdən inləyirdi, [lakin bu] dözülməz fəlakətlərdən yaxa qurtarmağa heç bir imkan
yox idi".
Təbii ki, bu çətinliklər ilk növbədə təkcə ərəblərə deyil, ö z sahibləri olan
yerli feodallara da vergi ödəyən zimmilərə zərbə vurdu. Lakin vergi verənlərdən alınan
böyük məbləğlər xəlifə xəzinəsinə bütövlükdə gedib çatmırdı, çünki əyalət əmirləri və
məmurları onlara tapĢırılan əyaləti özlərinin Ģəxsi varlanma mənbəyi hesab edirdilər.
Xəlifələr bu özbaĢınalıqların qarĢısını almağa çalıĢır və ara-sıra məmurlara qarĢı xeyli
sərt tədbirlər həyata keçirirdilər. Ġlk Əməvi xəlifəsi I Müaviyənin dövründə (661-680)
186
yaradılmıĢ xüsusi nəzarət orqanı (dər əl-istixrac) əyalət məmurları arasında baĢ verən
rüĢvətxorluq hallarını aĢkara çıxarmalı idi. Lakin bu tədbir çox da kö mək etmirdi.
Vergi məmurlarının özbaĢınalıqlarının qarĢısını almaq üçün ərəblərin yerinə bu
vəzifələrə maliyyə iĢlərini yaxĢı bilən yerli feodalları təyin etməyə baĢladılar. Lakin bu
tədbir də elə bir nəticə vermədi, belə ki, əksəriyyəti islamı yalnız zahirən qəbul etmiĢ
yeni məmurlar çox keçmədən öz imtiyazlarını qoruyub saxlamaq xatirinə can-baĢla
qulluq eləməyə baĢladıqları ərəblərdən də pis oldular; onlarla birlikdə özlərin in
köhnə təbəələri o lan əkinçiləri ikiqat istismar a ltına saldılar.
Əməvilər dövründə Xilafətin Ģimal hüdudlarında istilaçı yürüĢlər hələ də
davam etdirilirdi. Hər hansı bir vilayəti tutan ərəblər bütün vilayət üzərinə ancaq bac
qoymaqla kifayətlənirdilər. Xəlifə HiĢamın dövründə Arran hakimi Mərvan ibn
Məhəmməd Dərbənddən Ģimalda yerləĢən Sərir vilayətini ələ keçirdi. Bağlanılan
müqaviləyə görə, Sərir hökmdarı xəlifəyə "hər il 1500 oğlan və 500 qız verməyə, əl-
Babın (Dərbəndin) taxıl anbarına 100 min mudd buğda gətirməyə" boyun oldu.
Tumanın (Sərirdə nahiyə) sakinləri "hər il 150 qız və 50 oğlan verib, anbara 20 min
mudd buğda" gətirməyə, Zirihgəranın (müasir Köbəçi) hakimi "hər il 50 oğlan verib,
anbara 10 min mudd buğda gətirməyə" boyun oldular; Sindanın (ġəndanın) hökmdarı
"sonralar belə öhdəlikdən azad olmaq Ģərtilə birdəfəlik 100 oğlan və qız verməyə və əl-
Babın anbarına ildə 5000 mudd taxıl gətirməyə", Lakzın hökmdarı isə "taxıl anbarına
ildə 20 min mudd" taxıl verməyə boyun olmuĢdu və s.
Əməvilərin hakimiyyətinin sonuna yaxın Xilafətin vilayətlərində, xüsusən
Azərbaycan və Arranda elə bir vəziyyət yaranmıĢdı ki, hər bir hakim mərkəzi hakimiyyət
qarĢısında, demək olar ki, heç bir hesabat vermədən öz vilayətində istədiyi kimi ağalıq
edir, əhalini talayıb çapırdı. Vergi zülmünün ağırlığına dözməyən əhali kütləvi surətdə
kəndləri tərk edir, suluklar adlandırılan torpaqsız kəndlilərə çevrilirdi. Bu kəndlilər
atılmıĢ kəndli torpaqlarını tədricən öz əllərində cəmləĢdirən iri torpaq sahiblərinin
yanına muzdurluğa gedirdilər. Azərbaycanda feodalizmin daha da geniĢlənməsinə səbəb
olan bu proses Əməvilərin buradakı mövqeyinin zəifləməsinə gətirib çıxartdı, çünki
mütəğəllib adlanan iri feodallar və torpaq sahibləri daha mərkəzi hakimiyyət
nümayəndələri ilə hesablaĢmır və artıq ilk Abbasilər dövründə Xilafətin silahlı
qüvvələri tərəfindən dərhal qarĢısı alınan separatizm nümayiĢ etdirməyə baĢlayırdılar.
VIII əsrin ortalarında hakimiyyətə gəlmiĢ Abbasilər Azərbaycan və Arranın
vergi verən əhalisinin vəziyyətini heç də yaxĢılaĢdırmadılar. Moisey Kalankatlının
sözlərilə desək, "Abbasilərin hakimiyyətə gəliĢi ana yurdumuz Albaniya üçün böyük
fəlakət idi, çünki taciklər (yəni ərəblər - N. V.) öz iyrənc qarətçilikləri ilə alban
iĢxanlarından paytaxtımız Bərdəni aldılar və öz səltənətlərinin köhnə paytaxtı
DəməĢqdə olduğu kimi indi də Alban torpağında -Bərdədə iqamətgah qurdular ki,
torpağın bol nemətlərini sovursunlar".
Əgər Əməvilər dövründə natura ilə ödənc vergilərin mühüm hissəsini təĢkil
edirdisə, Abbasilər dövründə vergilərin ancaq bir hissəsi natura ilə ödənildi. Özü də bu
natura içərisində zinət Ģeyləri və ərəblərdə az tapılan mallar üstünlük təĢkil edird i. Bu