226
sxolastlardan fərq li o laraq elmi dünyagörüĢünə malik idilər. "Saflıq qardaĢların ın
traktatları" orta əsrlərdə təəssübkeĢ islam ideoloqları tərəfindən yandırılmıĢ
kitablardan idi. Bununla belə, bütün müsəlman ö lkələrində geniĢ yayıla b ilmiĢdir.
Xilafətə tabe digər ölkələ rdəki kimi, VII-X əsrlərdə ideologiya
Azərbaycanda da ümumislam mədəniyyəti ilə bağlı inkiĢaf etmiĢdir. Hüquqi, d ini,
dini-fəlsəfi və fə lsəfi məsələ lər bütün isla m a lə mi üçün, de mək o lar ki, eyni
olduğundan Azərbaycanın ideoloji həyatı baĢqa yerlərdəkindən məzmunca o qədər
də fərqlənmirdi. Bununla belə, yerli adət-ənənələr, əski düĢüncələr, xalq ın
xarakterindən irəli gələn xüsusiyyətlər ədəbiyyat, incəsənət, elm və mədəniyyət
sahələrində öz təsirini göstərməyə bilməzdi. Xürrəmilikdə iĢığa vurğunluq,
Ģuubilikdə el-obasının üstünlüyü ilə fəxr etmə, azadfikirlilik mey illəri Azərbaycan
gerçəkliyi üçün səciyyəvi idi. O dövrdə Azərbaycanda, ümumiyyətlə müsəlman
ġərqində dini və dini-fəlsəfi təlimlər (s xolastika və mistika) ilə yanaĢı elmi fəlsə-
fənin (ġərq peripatetizminin, "Saflıq qardaĢlarının" fəlsəfəsi) olması bəĢər fəlsəfəsi
tarixi üçün böyük nailiyyət sayılmalıdır. Çünki elmi fəlsəfə xristian aləmində
mövcud deyild i, orada " kilsə ehkamı hər cür təfəkkürün çıxıĢ mo menti və əsası
idi".
VII-X əsrlə rdə Azərbaycanda yaranmıĢ ideolo ji tə limlə rdən ço xu öz
inkiĢafını davam etdirərək sonrakı dövrlərin ideologiyasının əsası olmuĢdur.
§ 3. ƏDƏBĠYYAT
Ərəb iĢğalı nəticəsində Xilafət tərkibinə qatılmıĢ bütün ölkələrdə olduğu
kimi, VIII yüzilin əvvəllərindən Azərbaycanda da rəsmi dövlət dilinin ərəb dili
olması, bu dilin tabe edilmiĢ xalq ların ünsiyyət vasitəsinə çevrilməsi, onun çox
keçmədən ədəbi-elmi yaradıcılıqda da hakim dil o lmasına gətirib çıxartd ı. Lakin
əhalisinin ço x böyük faizi türkdilli olan Azərbaycan ərazisində ictimai-siyasi və
əxlaq i fikirlərlə zəngin folklor da mövcud idi. Məzmun və deyim etibarilə
müsəlmançılıqdan əvvələ aid atalar sözləri, zərbi-məsəllər və baĢqa ədəbi
nümunələr sırasında el ozan ı Dədə Qorqudun dili ilə söylənilən dastanlar daha çox
Ģöhrət qazanmıĢdı. Tədqiqatçıların "Azərbaycan Ģifahi və yazılı ədəbiyyatının
babası" adlandırdığı bu oğuz dastanı Ģifahi Ģəkildə VI -VIIl əsrlərdə formalaĢ mağa
baĢlamıĢ, VII-IX əsrlərdə tam təĢəkkül tap mıĢdır.
Maraqlı burasıdır ki, tarixçi Əbu Bəkr Aybək əd-Davadari (XIV əsr) öz
xronikasında VI əsrdə Sasani hökmdarı ƏnuĢirəvanın vəziri Bu zurq-Mehruya
məxsus türkcədən farscaya çevrilmiĢ, "Oğuznamə" kimi tanınan "Ulu xan Ata
Bitikçi dastanı"nın xəlifə Harun ər-RəĢidin dövründə ərəb dilinə tərcü mə
edildiy ini, ö zünün də bu tərcümədən istifadə etdiyini bildirmiĢdir. "Kitabi-Dədə
227
[m] Qorqud"un bəzi boylarını (fəsillərin i) əhatə edən bu əsərin, məlu matdan
göründüyü kimi, VIII əsrin sonu, IX əsrin əvvəllərində ərəb dilinə tərcümə
edilməsi, artıq həmin dövrdə "Oğuznamə"nin bizə gəlib çatmayan yazılı
nüsxələrinin o lduğunu, yerli Ģifahi xalq yaradıcılığın ın artıq yüksək bədii
mərhələyə çatdığını sübut edir. Əsrlərdən əsrlərə keçd ikcə dəyiĢikliyə uğrayan, dil
cəhətdən əvvəlki "Oğuznamə"lərdən fərqlənən "Kitabi-Dədə Qorqud" "böyük bir
ədəbi abidə olmaq la bərabər, həm də mədəni tarixi biryadigardır". Əsərin
müqəddiməsində deyilir: "Rəsul əleyhissəlam zaman ına yaxın Bayat boyından
Qorqut ata diyərlər, bir ər qopdı. Oğu zın, o l kiĢi təmam b ilicisiydi, nə diyərsə,
olurdı. Qaibdən dürlü xəbər söylərdi. Həq təala an ın könlinə ilham edərdi".
Alimlərin (V.V.Bartold, A.Y.Yakubovski, V.M.Jirmunski və b.) ümumi
rəyinə görə əsasən Azərbaycan ərazisində baĢ verən hadisələrin təsvir edildiyi bu
dastanlarda oğuzların islamiyyətə qədərki maddi və mənəvi həyatını əks etdirən
ünsürlər, adət-ənənələr, əxlaq-etika, ədəb-ərkan normaları və s. ö z əksini tap mıĢdır.
Burada təbiətə, cəmiyyətə və ağla-zəkaya dair baxıĢlarda rasional fikirlər irəli
sürülür, xeyirlə Ģərin mübarizəsində nikb in əhval-ruhiyyəyə üstünlük verilir, iĢıq lı
gələcəyə möhkəm inam aĢılanırd ı.
Bütün türk ədəbi-bədii fikrin in ən qədim və zəngin qaynaqlarından biri
olan "Kitabi-Dədə Qorqud" tarixi mənbə kimi də dəyərə ma likdir.
Ərəb dilin in həm rəs mi, həm də elmi-ədəbi dilə çevrilməsi nəticəsində
yerli əhali içərisindən bu dildə yazan və ərəb ədəbiyyatı ənənələrini kamilliklə
mən imsəyən Ģair və yazıçılar çıxd ılar. Ġlk əvvəllər onlar - məvla (cəmdə: məvali)
adlanan, islamı qəbul edib, hər hansı ərəb qəbiləsinin, nəslinin və ya adlı-sanlı b ir
ərəbin himayəsini əldə edən sabiq qullar id i. Sonralar mənĢəcə ərəb olmayan, hər
hansı ərəb qəbiləsinin və ya yüksək mövqeli Ģəxsin h imayəsini qəbul etmək istəyən
azad adamlar da məvali olurdular. Onlardan çoxu VIII əsrin I yarısında Ġran
xalq ları arasında meydana çıxan vətənpərvər "Ģuubiyyə" ("Ģuub" - "xalqlar")
cərəyanının tərəfdarı idilər.
Ədəbiyyatda "Ģuubilik" - " xalqçılıq" meyilləri özünü islamaqədərki yerli
mədəni ənənələri ərəb mədəniyyəti dairəsinə daxil etmək yolu ilə qoruyub
saxlamaq cəhdində göstərirdi. Bu Ģair və ədiblərin yaratdığı ərəbdilli ədəbiyyat,
Ģübhəsiz, ərəb ədəbiyyatının da bir parçasıdır. Bunsuz VIII - IX əsrlər ərəb
ədəbiyyatını, xüsusilə onun Abbasilərin IX əsrin ilk rübünün sonunadək olan
dövrünü əhatə edən və ədəbiyyatda "əl-hərəkət ət-təcdidiyyə" -" YeniləĢdirmə
hərəkatı" adlandırılan dövrünü təsəvvür etmək mü mkün deyil. Bununla yanaĢı,
əsasən iranlılar (o cü mlədən azərbaycanlılar) tərəfindən yaradılmıĢ ərəbdilli
"Ģuubi" ədəbiyyatı müəyyən dərəcədə islamaqədərki yerli bədii ənənələri, bu
xalq ların Xilafətə qarĢı yönəldilmiĢ "Ģuubi" meyillərinin əks etdirdiyi,
vətənpərvərlik ruhu ilə aĢılandığ ı üçün ona Ġran, eləcə də Azərbaycan ədəbi
prosesinin tərkib hissəsi kimi baxmaq olar.
Bu cərəyan ərəblərin assimilyasiya siyasətinə, onların Xilafətdə aparıcılıq