Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 4,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
312
(lakin onları paylamaq hüququna malik deyildi), bütün rütbələrdən olan hərbi qulluqçuların maaĢ və xərclərinin ödənilməsi iĢlərinə baxırdı. Hərbi vəzifələr, eləcə də ordu ilə bağlı hər Ģey xid mətdə olan türk əyanlarının əlində idi. Dövlətdə mövcud olan poçt idarəsi, Xilafət poçtu kimi, özünün birbaĢa vəzifəsindən əlavə yuxarı təĢkilatlar üçün hər cür məlumatı toplamaqla və hətta casusluqla məĢğul idi. Azərbaycan Atabəyləri dövləti mü xtəlif vaxtlarda bir sıra iri əyalət və vilayətlərdən ibarət idi. Həmin ərazilərin adətən dəqiq müəyyənləĢdirilmiĢ sərhədləri yox idi. Azərbaycan, Arran (Naxçıvan), Fars Ġraqı, Rey və Həmədan vilayətləri həmiĢə bu dövlətin tərkibində olmuĢlar. Hər bir vilayətin baĢında duran vali ölkə hökmdarının müavini və öz vilayətindəki bütün idarə iĢləri üçün məsul idi. Səlcuqilərin və atabəylərin hakimiyyətləri dövründə valilər, demək olar, həmiĢə türk olmuĢ, bu vəzifəni tutmazdan əvvəl çox vaxt qoĢun əmirləri kimi fəaliyyət göstərmiĢlər. Ġslamın qoyduğu qayda- qanunlara riayət etmək, təbəələrinə qarĢı qayğıkeĢ və ədalətli olmaq, asayiĢ və əmin- amanlığı qorumaq və s. valinin xid məti vəzifələrindəndi. Vali öz vilayətinin dünyəvi hakimi idi. Dini hakimlər - qazılar valinin tabeliyində idilər. Qazı vəzifəsi də, atabəylər dövründə olan bir çox baĢqa vəzifələr kimi əsasən irsi idi, yəni bu vəzifəni b ir ailən in üzvləri daĢıyırdılar. Vilayətin bütün məmurlarının rəisi, onun ali baĢ ko mandanı olan valiyə maliyyə idarəsi də tabe edilmiĢdi. Validən sonra vilayətdə vəzifə cəhətdən ikinci Ģəxs onun vəziri id i. Valinin ad ından Ģəhərləri rəislər idarə edirdilər. Bir qayda olaraq, tanın mıĢ yerli nəsildən olan Ģəhər rəislərin in vəzifəsi irsi id i. ġəhərin ətraf nahiyə və kəndlərin in rəisləri bu rəislərə tabe olurdular. Rəis məmurlarla əhali arasmda vasitəçi kimi çıxıĢ edir, Ģəhər və kənd camaatın ın qayda-qanuna riayət etmələri üçün hökmdar qarĢısında cavabdehlik göstərird i. Rəisin özünün vəzifəyə qoyduğu və vəzifədən götürdüyü xəfıyyə rəisləri də ona tabe id ilər. Rəislər tabeliklərində olan ərazilərin dünyəvi hakimləri olsalar da, Ģəriətə görə, dini hakim və imamlarla razılaĢırd ılar. BaĢ Ģiə qazısından baĢqa dövlətin hər bir Ģəhər və kəndində yerli qazılar da vard ı. Onu da qeyd etməliyik ki, Azərbaycan Atabəyləri dövlətində inzibati idarəçilik sistemi Ġraq səlcuq soltanlığında olduğu kimi qalmıĢdı.
313
MÖHKƏMLƏNMƏSĠ
Böyük atabəy ġəmsəddin Eldənizin Ölü m xəbəri o zaman Həmədanda olan Cahan Pəhləvana yetiĢəndə o, dərhal Naxçıvana gəldi, dövlət xəzinəsini və taxt-tac ın ə mlakını, e ləcə də bütün qoĢunları ö z nə zarət i alt ına ald ı. Eldənizin siyasətindən narazı olan Ġraq əmirləri Cahan Pəhləvanın Həmədanı tərk etməsindən istifadə edərək, soltan ArslanĢahı böyük ordu ilə Azərbaycana hücum etməyə təhrik edirlər. Lakin Zəncanda xəstələnərək, yenidən Həmədana qayıdan soltan, Cahan Pəhləvanı da paytaxta dəvət edir, onunla barıĢır, dövlətin idarəsini ona tapĢırdıqdan az sonra vəfat edir. Mənbələrin məlu matı ArslanĢahın Cahan Pəhləvanın sərəncamı ilə zəhərlən məsi fa ktın ı təsdiq edir. Bu yolla rəq ibini aradan götürən atabəy, ArslanĢahın 7 yaĢlı oğlu III Toğrulu soltanlıq taxtmda əyləĢdirir, özü də onun atabəyi olur. Bundan az sonra Cahan Pəhləvan onun tabeliyindən çıxmıĢ vassalı, Xuzistan hakimi Aydoğdu ġimlənin çıxıĢın ı yatırma lı oldu. Atabəy Eldəniz öz sağlığında xəlifənin həmlələrinin qarĢısını almağa qadir qüvvəyə malik olan bu vassalına həmiĢə qoĢunla yardım etmiĢdi. Bu dəfə ġimlə, çoxdan gözü tutduğu Nihavəndə hiylə yolu ilə daxil olaraq, Ģəhəri talan edir, Ģəhər qazısını və rəisini isə edam etdirir. Bundan sonra o, Azərbaycan atabəylərinin vassalları olan türkman-əfĢarların məskənlərinə hücum edir. Cahan Pəhləvanın göndərdiyi qoĢun ġimlənin ordusunu darmadağın edir, ağır yaralanmıĢ ġimlə isə əsir alınır. Ġki gün sonra ġimlə ölür; onun Xuzistanın yeni hakimi təyin edilmiĢ oğlu ġərəfəddin Əmiran, ürəyindəki ədavətə baxmayaraq, Azərbaycan atabəyinə tabe olmaq məcburiyyətində qalır. Soltan III Toğrulun o zaman Xuzistanda yaĢayan əmisi Ģahzadə Məhəmməd soltanlığın taxt-tacına yeganə ciddi iddiaçı idi. Lakin onun hakimiyyəti ələ keçirmək üçün göstərdiyi bütün silahlı cəhdlər uğursuzluqla nəticələnir. Cahan Pəhləvandan asılı olan əmirlərdən heç biri, o cümlədən təqib olunan Məhəmmədin sığınacaq istədiyi Xuzistan, Vasit, Fars hakimləri Ģahzadəyə yiyə durmur və nəhayət onu Azərbaycan atabəyinə təslim edirlər. Son rəqibini də aradan götürən Cahan Pəhləvan bundan belə Ġraq Səlcuq sülaləsinin son nümayəndəsi olan azyaĢlı soltan III Toğrul ibn ArslanĢahın adından inamla fəaliyyət göstərə bilərdi. 1177-ci ilin iyulunda soltanlığın tabeliyində və vassal asılılığında olan bütün torpaqlarında 7 yaĢlı III Toğrulun adına xütbə oxundu. Dövlət hakimiyyəti əməli olaraq soltanlığın bütün iĢlərini idarə edən Cahan Pəhləvanın əlinə keçdi. Tabe olan hakimlərdən və vassallardan heç biri buna etiraz etmədi, çünki o dövr müəlliflərinin dili ilə desək, "bütün hakimlər Pəhləvandan qorxurdular". Soltanın adına pul kəsildi, onun sərəncamları dərhal yerinə yetirilird i. Cahan Pəhləvanın özü qardaĢı Qızıl Arslanı Azərbaycan və Arranda caniĢin vəzifəsinə təyin edərək, Həmədana gedir, mərkəzi hakimiyyətin möhkəmləndirilməsi
Yüklə 4,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|