Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 4,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
304
baĢlanmasına səbəb, xəlifənin Bağdadda və bütün Ġraq ərazisində soltanın adına xütbə o xun ması tələbindən imtina etməsi olmuĢdu. Elə bu vaxt xəlifənin təhriki ilə ġəmsəddin Eldəniz Ģahzadə MəlikĢah ibn Mahmud və oğulluğu ArslanĢah ibn Toğrulla birlikdə soltanlığın paytaxtı Həmədana hücum edib, soltan xəzinəsini ələ keçirdi. Had isədən xəbər tutan soltan Bağdadın mühasirəsindən əl çəkib, Həmədana doğru hərəkət etdi. Rey Ģəhərin in qala divarları yaxınlığında rəqib lər arasında baĢ verən döyüĢ Eldənizin məğlub olub, geri çəkilməsi ilə nəticələndi. Araz vadisində, Naxçıvan yaxın lığında baĢ verən ikinci döyüĢdə soltan yenə də qalib gəldi, Naxçıvanı və təqribən bütün Arranı ələ keçirdi. Məğlubiyyətə uğramıĢ Eldəniz əfv olun ması xah iĢilə soltana bir daha müraciət etdi və bu dəfə də müsbət cavab aldı. ġəmsəddin - Arran hakimi, Marağa hakimi Arslan Apa ibn Ağsunqur əl-Əh mədili isə A zərbaycan hakimi təyin olundular. 1159-cu ilin dekabrında soltan Məhəmməd vəfat etdi. Onun ölümündən sonra yeni soltan haqqında əmirlər arasında fikir ixtilafı yarandı. Əyanların bir qismi ta xt-taca Məhəmmədin qardaĢı MəlikĢahı, digər hissəsi isə II Toğrulun oğlu, atabəy Eldənizin isə oğulluğu Ģahzadə ArslanĢahı əyləĢdirməyi təklif etdi. Lakin əmirlərin Rey hakimi Ġnanca arxalanan üçüncü qrupu bu çəkiĢmədə qalib gəldi. Bu qrup hələ də Mosul həbsxanasında olan SüleymanĢahı taxt-taca əyləĢdirməyi təklif edirdi. SüleymanĢah böyük hörmətlə Həmədana gətirildi və 1160-cı ilin martında soltan elan olundu. Eldənizin himayəsində olan Ģahzadə ArslanĢah isə vəliəhd elan edildi. Lakin SüleymanĢah dövlət iĢlərilə məĢğul olmur, eyĢ-iĢrətli həyat tərzinə üstünlük verirdi. Çox keçmədən əmirlər və ruhanilər ona qarĢı qəsd təĢkil etdilər. SüleymanĢah həbs edildi və sonra isə qətlə yetirildi. 1160-cı ilin noyabrında əyan və əmirlər tərəfindən yüksək səviyyədə qarĢılanan atabəy Eldəniz Ģahzadə ArslanĢahla birlikdə Həmədana gəldi. QarĢılayanlar arasında yalnız rəqibi - Rey hakimi Ġnanc yox idi. ArslanĢah taxta əyləĢdirildi, baĢına tac qoyuldu. Bu zamandan etibarən Eldəniz "böyük atabəy" (atabəy əl-əzəm) adlanmağa baĢlandı. Onun böyük oğlu, ArslanĢahın isə anabir qardaĢı Cahan Pəhləvan soltanın əmir-hacibi, ikinci oğlu Qızıl Arslan isə soltan qoĢunlarının baĢ komandanı (əmir
Bu zamandan baĢlayaraq atabəy Eldənizin bütün fəaliyyəti yeni dövlət hakimiyyətinin möhkəmləndirilməsinə yönəldi. Ġraq soltanlığı tərkibinə daxil edilən ölkə və vilayətlərin bütün hakimləri, eləcə də, bütün vassallar ArslanĢaha və böyük atabəy Eldənizə sədaqət andı içdilər. Böyük atabəy ġəmsəddin Eldəniz bütün soltanlığın gerçək hökmdarına çevrildi.
305
YARANMASI
Səlcuqilər dövlətinin tənəzzü lü dövründə yaranmıĢ müstəqil soltanlıqlar öz növbəsində yeni tipli dövlət birliklərini doğurdu. Bu dövlətlərin yaradıcıları Səlcuq soltanlarının sabiq kölələri (məmlüklər) idilər. Həmin adamlar adətən Səlcuqilərin vəliəhd Ģahzadələrinin "atabəy" (yəni "hökmdar-ata") titullu tərbiyəçiləri olurdular. Zaman keçdikcə atabəylər gücləndilər və qəyyumluq etdikləri Ģəxslərin yalnız adda baĢçılıq etdikləri dövlətlərin taleyini müəy - yənləĢdirən faktiki hökmdarlara çevrild ilər. Soltanlar hakimiyyətin y alnız zahiri əlamətlərin i mühafizə etmiĢdilər: onların adları sikkələr üzərində zərb edilir, cü mə xütbələrində çəkilirdi. XII yü zildə bir neçə belə dövlət vardı: Mosul atabəyləri (Zəngilər, 1122-1262), Fars atabəyləri (Salqurilər, 1137-1286), Ġrb il atabəyləri (Beytekinlə r, 1144-1233), Luristan atabəyləri (Xəzərəsplər, 1155-1424), Azərbaycan atabəyləri (Eldənizlər, 1136-1225) və s. Bu yüzildə atabəy dövlətlərindən baĢqa Rum Səlcuqiləri, XarəzmĢahlar, Ərtuqilər və baĢqa dövlətlər qüvvətlənib müstəqil oldular. 1136-c ı ildə soltan Məsud Arranı iqta kimi atabəy ġəmsəddin Eldənizə bağıĢladı. Ġqamətgahı Bərdədə yerləĢən Eldəniz tezliklə yerli əmirləri tərəfinə çəkdi, ö zü də soltana xid mət asılılığ ından çıxdı. YavaĢ -yavaĢ o, demək olar ki, bütün Azərbaycana yiyələndi və xırda hakimləri özünə tabe etdirdi. Mənbələrin məlu matlarından aydın olur ki, hələ So ltan II Toğrulun hakimiyyəti dövründə (1132-1135) vaxtilə vəzir əs-Su mayramin inin qul kimi satın aldığı, bacarığına görə soltan mətbəxin in baĢçısı vəzifəsinə qədər yüksəlmiĢ Eldəniz soltanın Ģəxsi məmlükləri sırasına keçirilmiĢdi. Vəzifə pillələri ilə sürətlə irəliləyən ġəmsəddin Eldəniz soltanın həyat yo ldaĢı Mömünə xatunun xüsusi hörmətin i qazan mıĢdı. Ömürlük onun məsləhətçisinə çevrilən bu qadının dəyərli tövsiyələrin i nəzərə alan Eldəniz heç vaxt saray fitnə-fəsadlarına uy mamıĢ, hökmdarına daim sədaqətli olmuĢ, buna görə də əmir rütbəsinədək yüksələ bilmiĢdi. Məh z bu zaman o, soltan II Toğrulun azyaĢlı oğlu ArslanĢahın atabəyi təyin edilmiĢdi. II Toğrulun ölü mündən sonra hakimiyyətə keçmiĢ yeni soltan Məsud (1135-1152) Eldənizi mərhu m soltanın dul qalmıĢ arvadı Möminə xatunla evləndirdi. Bu izdivac nəticəsində dünyaya iki oğlan və bir qız gəldi. Mxitar QoĢun qeydinə görə, ġəmsəddin Eldəniz Azərbaycanda qərarlaĢdıqdan sonra "qüdrətli hökmdara çevrildi, bütün əzəmətli hakimləri ə zərək, ço xlarını ö zünə tabe etdi, türkmanların üsyan etmiĢ baĢçılarının tamamilə darmadağın etdi, Arran ölkəsində baĢlanmıĢ həyəcanların qarĢısını aldı". Həmin dövrün mənbələri Eldənizi cəsur döyüĢçü və ağıllı siyasi xadim kimi təqdim edirlər. Fəaliyyətinin baĢlanğıcında o, soltana və onun ailəsinə sədaqəti ilə seçilir, bununla yanaĢı, fürsəti əldən verməməyə çalıĢırdı. Nəhayət, 1160-cı ildə Yüklə 4,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|