Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

160 

 

xristianlarla  birlikdə  Qafqazın  ilk  müsəlmanları  oldular.  ĠslamlaĢdırmanın  ilk 

mərhələsində xoĢ-güc qəbul edilmiĢ din yalnız müəyyən vaxt keçdikdən sonra, xüsusilə 

islamın  mədəni  gücünün  təsirilə  sidq-ürəklə  qavranılmıĢ  və  mənimsənilmiĢ  inama 

çevrild i. 

Albaniya  əhalisinin  xey li  hissəsi  hakim  sülalənin  nü mayəndələri 

Mihranilərlə  birlikdə  dövlət  dini  elan  edilmiĢ  xristianlığa  etiqad  edirdilər.  QonĢu 

xristian  ölkələrində  olduğu  kimi,  burada  da yunan  diofizi  dini  etiqadından  kənara 

çıxan  mü xtəlif  bidətçi  cərəyanlar  fəaliyyət  göstərirdi;  bu  cərəyanların  qriqorian 

təriqətinə  düĢmən  olan  üzvləri  bu  dövrdə  amansızlıqla  təqib  olunurdular.  Alban 

kilsəsinin  təqib  olun masında,  onun  sərbəstlik  və  müstəqillik  hüququnun 

pozulmasında  ermən i  qriqorian  kilsəsi  xüsusi  rol  oynayırdı.  Alban  kilsəsini  öz 

nüfuzuna  tabe  etmək  istəyən  erməni  katolikosları  məqsədlərinə  çatmaq  üçün, 

Sasanilər  dövründə  olduğu  kimi,  ərəb  hökmranlığı  dövründə  d ə  Xilafətin  hərbi 

qüvvələrinin  kö məyinə  əl  atırdılar.  Cənubi  Qafqazda  özlərinə  arxa  axta ran 

Əməvilər ermənilər və albanlar arasındakı təfriqəçilikdən bacarıqla istifadə edərək, 

alban kilsəsinin ermən i kilsəsinə tabe olunması üçün Ģərait yaratdılar.  

Sonralar  diofiziliyə  qarĢı  hər  yerdə  mübarizə  aparan  erməni  kilsəs i  alban 

ruhanilərini ö z  mövqelərindən sıxıĢdırıb çıxartdı və ö lkən in ərəblər üçün əlçatmaz 

dağ  yerlərində  yaĢayan  alban  əhalisini  qriqorianlaĢdırmağa  baĢladı.  Bu  proses 

nəticəsində,  ərəb  müəlliflərinə  görə,  hələ  X  əsrdə  də  Bərdə  və  onun  ətraflarında 

iĢlədilən alban-arrani d ili, eləcə də alban ədəbiyyatı abidələri tədricən yo xa çıxd ı.  

Ancaq  qriqorianlaĢdırma  prosesi  və  bunun  nəticəsi  olan  erməniləĢdirmə 

albanların  kəskin  müqaviməti  ilə  üzləĢdi.  XIII  əsrdə  Gəncədə  yaĢamıĢ,  mənĢəcə 

alban  olan  tarixçi  Kirakos  yazırd ı  ki,  yalnız  alban  "rəislərinin",  yəni  zadəganların 

çoxu  erməni  dilini  bilir  və  bu  dildə  danıĢırdılar.  Deməli,  hətta  XIII  əsrdə  belə, 

Albaniya əhalisinin hamısı erməni dilini b ilmir və ö z ana dilində danıĢırdı.  

Ġ.P.PetruĢevskinin  haqlı  qeydinə  görə,  erməni  kilsəsi  Albaniyada  "ölkəni 

erməniləĢdirmək  aləti  olmuĢdu.  Onun  bu  rolu  VIII  əsrin  baĢlanğıcın dan  etibarən, 

yəni  ermən i  monofizi  [kilsəsinin]  katolikosu  Yeqiya  (Ġliya)  xəlifənin  kö məyi  ilə 

xalkidonçuluq (diofizilik)  mövqeyində duran alban katolikosu Nersesi devirdikdən 

və  ermən ipərəstlər  -  monofizilər  tərəfindən  Albaniyada  xalkidonçuluq  (pravoslav 

yunanpərəst  və  gürcüpərəst)  hərəkatı  yatırıld ıqdan  sonra  xüsusüə nəzərə  çarpırdı, 

bu  hərəkat  ruhanilər  və  knyazların  bir  hissəsi  tərəfindən  alban  kilsəsinin  erməni 

kilsəsindən müstəqilliyini qoru maq cəhdini əks etdirirdi". 

Bu  vaxtdan  etibarən,  xristian  qaydası  ilə  ruhanilərin  baĢına  əl  qoyub, 

onları  keĢiĢliyə  keçirmək  hüququ  alban  katolikoslarından  erməni  katoli koslarına 

keçir;  Moisey  Kalankatlının  yazdığ ına  görə,  Albaniyada  bundan  sonra 

xalkidonçuluğa  rəğbət bəsləyən  hər  kəs  "qılıncla  və  əsarətdə  məhv  edilməli"  idi. 

Bəzi  tədqiqatlarda  iĢlədilən  "erməni  A lbaniyası",  "erməni  albanları"  ifadələri  elə 

buradan törənmiĢdir. 

Beləliklə,  keçmiĢ  alban  vilayətləri,  o  cümlədən  Arsax  (indiki  Qarabağın 

---

161 

 

dağlıq  hissəsi)  Ġ.P.PetruĢevskinin  gəldiyi  nəticəyə  görə,  "heç  bir  zaman  erməni 

mədəniyyəti  mərkəzlərinə  mənsub  olmamıĢdır".  MəĢhur  ermən i  tədqiqatçısı 

N.Adontsun fikrincə. "Arsax hə miĢə erməni nüfu z dairəsindən kənarda olmuĢd ur". 

Ġ.P.PetruĢevskinin  yazdığına  görə,  "erməni  kilsəsi  Arran  xalqların ın  erməniləĢmiĢ 

nəsilləri  arasında  heç  olmazsa  Sünikdə  Orbelyanların  nahararlığ ı  dövründə  və 

sonralar göstərdiyi mədəni təsiri göstərə bilmədi".  

Beləliklə,  ermən i  kilsəsi,  ərəb  iĢğalçıların ın  kö məy ilə,  VIII  əsrin  

baĢlanğıcından  etibarən  ərəb vilayəti  Arrana  çevrilən  keçmiĢ  Albaniyanın  xristian 

əhalisini  qriqorianlaĢdırmağa  baĢladı.  Ço x  uzun  sürən  bu  proses  Eçmiadzin in 

dəfələrlə  müraciətindən  sonra  alban  katolikosluğunun  çar  Rusiyası  tərəfindən 

1836-c ı  ildə  ləğv  edilməsi  ilə  baĢa  çatdı.  Bu  gün  tarixi  Azərbaycan  ərazisin in 

(tarixi  Sünik, Arsax, Xaçın, eləcə də müasir Sisyan, Basarkeçər və s. yerlərin) bəzi 

kəndlərinin  köklü  (sonradan  köçüb  gəlmə  yo x)  erməni  əhalisi  "ermən i  kilsəsinin 

etiqadına 

qoĢulmuĢ  və  ermən ilərə  qarıĢ mıĢ"  (A.Ġoannesyan)  albanların 

nəsillərindəndir.  Bu  yaxın laradək  onların  qonĢuluğunda  yaĢayan,  indi  isə  erməni 

təcavüzü  nəticəsində  qaçqına  çevrilən  azərbaycanlıların  bir  qis mi  isə  mü xtəlif 

səbəblərdən  islamı  qəbul  etmiĢ,  hə min  ermən ilərdən  yalnız  d illəri  ilə  fərqlənən 

qədim alban soylarındandır. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

162 

 

VIII FƏSĠL 

 

VII-X ƏSRLƏRDƏ AZƏRBAYCANDA SOSĠAL-

ĠQTĠSADĠ MÜNASĠBƏTLƏR 

 

§1. ƏKĠNÇĠLĠK VƏ MALDARLIQ 

 

Əkinçilik.  VII  əsrin  II  yarısı  -  X  əsrdə  Azərbaycanın  iqtisadi  həyatında 

əkinçilik və  maldarlıq aparıcı yer tutmaqda  idi. Azərbaycanda əkinçiliyin daha da 

inkiĢaf  etməsində,  onun  məhsuldarlığının   artmasında  mü xtəlif  quruluĢlu  Ģum 

alətləri  böyük  rol  oynamıĢdır.  Torpağın  daha  dərin  və  keyfiyyətli  Ģumlan ması 

təkmilləĢdirilmiĢ  kotanların  tətbiqi  sayəsində  mümkün  olmuĢdu.  Orta  əsrlərdə 

tətbiq olunan bəzi kotanların quruluĢu arxeoloji və etnoqrafik  materialların yardımı 

ilə bərpa edilir. Mütəxəssislər bu materiallar əsasında torpağın becərilməsi  zamanı 

ağac  kotanın  iĢ prosesini  aydınlaĢdıra  bilmiĢlər.  Adətən  kotan  iki,  bəzən  isə  dörd 

öküzün qüvvəsi ilə hərəkətə gətirilird i. Torpaqdan asılı o laraq kotan vasitəsilə 0,25 

hektaradək sahəni Ģumla maq olurdu.  VII -X əsrlə rdə adi kotan torpağın becərilməsi 

zaman ı  baĢlıca  alət  idi  və  tarixi  A zərbaycanın  bütün  ərazisində  geniĢ  surətdə 

istifadə edilird i.  Lakin torpağı daha dərin, daha yaxĢı Ģumlamağa imkan verən ağır 

və yaxud qara kotanın  meydana gəlməsi əkinçilik təsərrüfatında baĢ vermiĢ böyük 

hadisə  oldu.  Dağlıq  yerlərdə  iq lim  Ģəraiti,  relyef  xüsusiyyətləri,  yumĢaq  tor-

paqların  olması  ilə  əlaqədar  dərin  Ģuma  ehtiyac  yox  id i.  Buna  görə də  qara  kotan 

daha  çox  dağətəyi  və  aran  bölgələrində  tətbiq  edilird i.  Belə  kotanların  kö məyi  ilə 

əkinçilər  həmin  bölgələrdə  ço x  böyük  sahələri  daha  yaxĢ ı  Ģumlamaq  imkanı  əldə 

edirdilər.  Ağır  kotan  xam  torpaqların   istifadə  ed ilməsi  zaman ı  xüsusi  əhəmiyyət 

kəsb edirdi. 

Cənubi  Qafqazda,  o  cümlədən  Azərbaycanda  VIII-IX  əsrlərdən  məlu m 

olan qara kotan əkinçilik alətlərinin in kiĢafı baxımından ən təkmilləĢ miĢ Ģum aləti 

hesab edilir. 

Orta əsr Azərbaycan Ģəhəri olan Beyləqanda (Örənqala Ģəhərgahında) aparılan 

arxeoloji qazıntılar zamanı IX-X əsrlərə aid təbəqələrdə ağır kotanın kifayət dərəcədə 

geniĢ gavahını, ağır kotanda kəsici vəzifəsini yerinə yetirən bəsit kotan önünün böyük 

hissəsi aĢkar edilmiĢdi. 

VII-X  əsrlərdə  əvvəlki  dövrlərdən  fərqli  olaraq  əkinçiliyin  müxtəlif 

sistemləri geniĢ surətdə yayılmıĢdı. Bu dövrdə Azərbaycanda torpağın dincə qoyulması 

sistemi  geniĢ tətbiq  edilirdi.  Yazlıq  və  payızlıq  səpini  keçirilən  ikitarlalı  və  üçtarlalı 

əkin  sahələri  mövcud  idi.  MeĢə  bölgələrində  əkin  üçün  ayrılmıĢ  sahələr  ağaclardan 

təmizlənirdi.  Aran  yerlərində  və  qismən  də  dağlarda  süni  suvarma  tətbiq  olunurdu. 

Dövrümüzədək  qalmıĢ  mürəkkəb  sistemlər,  suvarmanın  mü xtəlif  üsul  və  vasitələri, 

qədim  kanallar  və  digər  suvarma  qurğuları  (quyular,  kəhrizlər,  su  anbarları  və  s.), 

habelə  zəngin  terminologiya,  əfsanə və  rəvayətlər  Azərbaycanda  suvarma  sisteminin 

---