Azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti nəzdində Qida Sənayesi Kolleci (tədris müəssisəsinin adı) Təsdiq edirəm: Tədris işləri üzrə direktor müavini : Əfəndiyev T. (imza, soyadı, adı) “14” fevral 2023 –cü IL Fənn sillabusu

Mühazirə-6.Biosfer,onun quruluşu,təkamülü
və insan ekologiyasında yeri


«Biosfer»haqqındatəlimiböyükrusalimi,akademikVladimirİvanoviçVernadski(1863-1945)yaratmışdır.OnunfikrincəbiosferYerinhəyatyayılanxariciqabığıdır.Əvvəllərplanetimizinsəthindəgeolojizamanərzindəbir-biriniəvəzedənproseslərinəksəriyyətinəsırffizi-ki,kimyəvivəyafiziki-kimyəvihadisələr(yuyulma,həllolma,çökmə,hidrolizvəb.)kimibaxılırdı.Vernadskiisəilkdəfəolaraqcanlıorqanizmləringeolojirolutəliminiyaradaraqgöstərdiki,canlılarınfəaliyyətiYerqabı-ğınındəyişməsindəəsasfaktorsayılır.
Vernadskiyazırdıki,Yeringeolojitarixindəhərbirorqanizminayrılıqlıiştirakıcüzidir,lakinyerdəcanlılarhədsizdərəcədəçoxdurvəonlaryüksəkçoxalmapotensialınamalikolubyaşamamühitiiləaktivqarşılıqlıəla-qədədir,sonnəticədəbirgə(müştərək)xüsusi qlobalmiqyasda inkişaffaktoru olubyerin üstqabığını dəyişdirir.

• 
  Canlıorqanizmlərhədsizmüxtəlifdir,həryerdəgenişyayılmışdır,birçoxnəsillərdətəkraryenidəntəzələ-nirvətəbiətindigərkomponentləriiləmüqayisədəseçməbiokimyəvifəaliyyətəvəmüstəsnayüksəkkimyəviaktivliyəmalikdir.
  

PlanetdəkibütünorqanizmlərinməcmusunuVernadskicanlımaddəadlandırır.O,yerdəolancanlıorqa-nimzlərinroluhaqqındayazmışdır:
Şişirtmədəntəsdiqetmək olarki, planetimizin,biosferin zahiriqabığınınkimyəvivəziyyəti bütövlükdəhəya-tıntəsirialtındadır,canlıorqanizmlərlətəyinolunur,şübhəsiz,biosferəadigörünüşverənenerjikosmikmənşədaşıyır.
O,Günəşdənşüaenerjisiformasındaçıxır.Lakinməhzcanlıorqanizmlər,həyatınməcmusubukosmikşüa-sınınenerjisiniYerin kimyəvienerjisinəçevirirvəhəyatımızınsonsuzmüxtəlifliyiniyaradır.
Bucanlımaddələrözününtənəffüsü,qidalanması,metobolizmi,ölümü(məhvolması)vəözününparçalan-ması,daimözmaddəsindənistifadəetməsi,başlıcasıisəyüzmilyonillərləfasiləsizolaraqnəsillərinidəyişməsi,özünündoğulması,çoxalması,biosferdənbaşqadigəryerdəmövcudolmayanmüdhişplanetarhadisələrdənbirinitörədir.
Yersətinədaxilolanenerjinin99%-dənçoxunuGünəşşüalanmasıtəşkiledir.Buenerjihidrosfer,atmos-fer vəlitosferdəəksərfizikivəkimyəviproseslərəhavavəsukütlələrininqarışmasına,buxarlanmaya,maddə-lərinyenidənpaylanmasına, qazlarınudulmasına,ayrılmasınavəs.sərfolunur.
Biosenozun(biotanın)ətrafmühitinformalaşmasındavəsabitləşməsindərolunuonunqlobalfunksiyaları(energetik,destruktiv,konsentrasiya,mühityaratma,nəqletmə)iləgöstərməkolar.
Canlımaddələrinmühityaratmafunksiyasıbütünfunksiyalarınbirgənəticəsihesabolunur:energetikfunksiyabiolojidövranınbütünhəlqələrinienerjiilətəminedir;destruktivvəkonsentrasiyafunksiyalarıdağınıq(seyrək),lakin həyatüçünçoxmühümelementlərin təbiimühitdən çıxarılmasıvətoplanmasınaşəraityaradır. Fiziki xüsusiyyətləri ilə bir-birindən kəskin fərqlənən üç mühit biosferin əsasını təşkil edir;
1. Litosfer - mühit kimi dərk edilməklə, yer səthinin ən üst təbəqəsi (köhnə ədəbiyyatda 1-4 m. yer qatı hesab olunur. Son vaxtlar neft quyulannm 4- 6 min. m. dərinlikdən üzə çıxardığı mayedə mikrob hüceyrələri tapıldığına görə 1 m-dən 4 min. m. qəbul edilir);
2. Hidrosfer - Yer kürəsinin su ilə əhatə olunan hissəsi;
3 . Atmosfer - Yer kürəsinin, o cümlədən biosferin əvvəlki iki təbəqəsi daxil olmaqla, onu hər tərəfdən əhatə edən hava qatı - təbəqəsi.
Şaquli istiqamətdə biosferə atmosferin alt hissəsi, okean təbəqəsi, dib həyat təbəqəsi qitələrindəki nazik yerüstü və qalın yeraltı qatlae daxildir. Biosferə o sahələr aid edilir ki, orada canlının təkcə yaşaması üçün deyil, həm də çoxalması üçün şərait vardır. Yuxanda qeyd edildiyi kimi, biosferlə qonşuluqda elə ərazilər var ki, canlı orqanizmlərin yaşaması üçün şərait çox əlverişsizdir. Bu cür ərazilərə dayanıqlı həyat sahələri adı verilmişdir. Biosferdə həyat sahəsinin varlığını müəyyən edən beş şərt qeyd olunur; I şərt - Oksigenin və karbon qazının kifayət qədər olması; Ilşərt - Maye suyun kifayət qədər olması. Bizim planeti Yer yox, okean adlandırsaq, daha doğru olardı. Maye su planetimizdə kifayət qədərdir. Lakin suyun çatışmaması üzündən həyatın məhdud olduğu yerlər planetimizdə mövcuddur; III şərt - Əlverişli temperatur şəraitinin olması: çox yüksək (100°C-dən yüksək temperaturda zülalh maddələr yararsızlaşır, öz xassəsini itirir) və çox aşağı temperaturlarda biokimyəvi reaksiyalar süstləşir; IV şərt - Canlı varlığa yaşamaq üçün minimum mineral maddələr lazımdır. Məhz mineral maddələrin qıtlığı sayəsində Dünya okeanının böyük hissəsində biokütlə çox cüzi yaranır. Bununla belə, okeanda canlı məxluqsuz ərazi qeyd edilməmişdir; V şərt - Mühitdə ümumi duzluğun çox yüksək olmaması. Sübut olunmuşdur ki, doymuş duz məhlulunda ibtidailərin vegetasiyası demək olar ki, getmir.