Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti (unec) “Mühəndislik və tətbiqi elmlər” kafedrasının dosenti, I.ü. f d. Nəsrullayeva G. M

İdeyanın formalaşdırılması. Bu mərhələdə müəssisə rəhbərliyi mövcud vəziyyəti təhlil edərək müəssisənin prioritet inkişaf istiqamətlərini təyin edir. Təhlilin nəticəsi biznes – ideya şəklində yazılır və müəssisənin mühüm məsələlər sırasına daxil edir.
Layihənin işlənməsi. Biznes – ideya ilk yoxlama mərhələsini keçdikdən sonra onun qəbul olunub olunmaması haqqında qəti qərar verməkdən ötrü bütün detallar, informasiyalar dəqiqləşdirilir və layihə işlənir.
Layihənin ekspertizası. Layihə həyata keçirilməzdən qabaq ekspertiza edilir. Bu mərhələ daha da məsuliyyətli olub bəzən çoxlu miqdarda pul tələb edir. Sonradan külli miqdarda pul vəsaiti itirməkdənsə bu mərhələdə ekspertizaya nisbətən az pul sərf etmək daha məqsədəuyğun sayılır. Əgər layihə strateji investor tərəfindən maliyyələşdiriləcəksə ekspertizanı investor özü (qlobal layihələrdə çox vaxt məsləhətçi firmalar və ya sərbəst ekspertlər cəlb edirlər) həyata keçirir.
Layihənin həyata keçirilməsi. Bu mərhələ biznes – ideyanın tam surətdə həyata keçirilməsini əhatə edir. Mərhələnin əsasını investor tərəfindən əməli işlərin layihədə yazıldığı kimi yerinə yetirilməsinə, layihədən əldə olunan pul daxilolmalarının ilkin investisiya qoyuluşunu ödəyə bilməsinə nəzarət təşkil edir.
Nəticələrin qiymətləndirilməsi. Bu mərhələ həmişə, istər layihə həyata keçirildiyi müddətdə, istərsə də o qurtardıqdan sonra nəzərdə tutulan nəzərdə tutulan göstəricilərlə faktiki göstəriciləri müqayisə etməklə həyata keçirilir. Belə bir müqayisə qiymətsiz informasiya olub böyük təcrübə toplamaq üçün vacibdir.
İndiyə qədər işlənmiş layihələrin təhlili göstərir ki, investisiya layihələri əsasən 6 istiqaməti əhatə edir:
Köhnə avadanlıqların növbəti dəyişdirilməsi. Bu növ layihələr dərin təhlil tələb etməyib məhsuldarlıq və qiymət baximindan bir neçə variantı müqayisə edib onlardan birinin üstünlüyünü əsaslandırır.
1.Köhnə avadanlıqların cari xərcləri azaltmaq məqsədilə dəyişdirilməsi. Bu növ layihələr bir qədər dərin texniki – iqtisadi və maliyyə təhlili tələb edir.
2.Məhsul satışının çoxaldılması və ya satış bazarının genişləndirilməsi.
3.Ekoloji durumu nəzərə almağı tələb edən layihələr. Layihənin həyata keçirilməsi ərazidə ekoloji mühitə təsirlə bağlıdırsa onda mütləq ekoloji təhlil tələb olunur. Belə layihələrin iqtisadi əsaslandırılmasından əlavə ekoloji əsaslandırılması da işlənir. Bəzən layihənin ekoloji əsaslandırılması onun qiymətini bir neçə dəfə artırır ki, bu da əlavə tədbirlərin görülməsi, modernləşdirilmiş bahalı avadanlıqların əldə edilməsi ilə əlaqədar olur.
Digər layihələr. Belə layihələr cari xarakter daşıyıb müəssisənin əsas fəaliyyətinə bir o qədər də təsir etmir. Ofis binasının icarəsi, təmiri, genişləndirilməsi, xidməti avtomobil alınması və s. belə layihələrdəndir.
İnvestisiyanın təhlili çoxtərəflidir. Onların bəzi istiqamətləri aşağıdakılardır:

• 
  Firmanın fəallığını xarakterizə etmək üçün inflyasiyadan təmizlənmiş investisiyanın dinamikası;
  
• 
  İnvestisiyanın quruluşunun təhlili. Buraya investisiyanın hansı sənaye sahələrinə cəlb olunmasının, onların coğrafiyasının, yeni tikililərin, sənayenin yenidən silahlanmasının, rekonstruksiyasının, bitməmiş tikintinin xüsusi çəkisinin, passiv və aktiv investisiyaların nisbətinin təhlili aiddir.
  

Ümumi əsaslı xərclər layihələndirilən obyektin istehsal gücünə müəyyən kapital qoyuluşunun hasili ilə təyin edilir:
K=K_kap.M
harada –K- ümumi kapital qoyuluşu, milyon man; K_kap.məhsulun vahidinə-müəyyən kapital qoymalar, min man; M - t/sut müəssisənin istehsalat gücüdür.
Son zamanlar qüvvədə olan müəssisələrin yenidən qurmasına böyük diqqət ayrılır.
Bununla yanaşı əsaslı kapital xərclərini, avadanlığın məhsuldarlıqlarını, (bölməsi) verilmiş xidmət sahəsində işçilərin sayı, ekspluatasiya xərclərni, əmək məhsuldarlıqlarını, əsaslı qoymaların və başqa iqtisadi göstəricilərin xərclərinin ödəmə müddətini hesablamaq lazımdır. Xərclərin ödəmə müddəti, yeni müəssisənin planlaşdırılması zamanında ki kimi hesablanır.
Avadanlığın növündən və istehsal prosesinin sahəsindən asılı olaraq bundan başqa əlavə xərcləri nəzərə alına bilərlər:
elektrik qüvvəli avadanlığa (4-5% texnoloji avadanlığın dəyərindən);
boru kəmərlərinə və nasoslara (10-12% avadanlığın dəyərindən);
ehtiyat hissələrə (3% avadanlığın dəyərindən);
boru kəmərləriylə , nasoslarla, elektrik avadanlığı ilə nəzarət-ölçü cihazlarına, (5-6% avadanlığın dəyərindən);
avadanlığın, boru kəmərlərin, nasosların, elektrik avadanlıqlarının montajına (təxminən 20-25% onların dəyərindən);
təcrid edilmiş işlərə (3-5% avadanlığın dəyərindən, hansının ki, quraşdırılması vaxtı bu işlər həyata keçirilir).
Düz cari xərclərdən başqa ,iqtisadiyyatın əlavə gəlirinin cəmi (məbləği)
İ= (C_a-C_p)D_p kimi hesablanır
barada İ- qənaət olunan xərclər
harada C_a -yenidən qurmaya qədər məhsulun vahidinə özqiyməti; C_p-həminki, yenidən qurmadan sonra; D_p-tədbirin tətbiqindən sonra istehsalın həcmi.
Xərclərin hesablamasını yalnız yenidən qurma nəticəsində dəyişdirilmiş maya dəyərinin maddələri ( əgər sex hazır məhsul istehsal edirsə) və ya emalın dəyərləri üzrə həyata keçirmək lazımdır. ( əgər sex yarımfabrikatı istehsal edirsə, müəssisənin daxilində sonrakı emal üçün gedən).
Hesabatların son mərhələsi kapital qoyuluşunun xərclərinin ödəmə müddətinin təyini və kapital qoyuluşunun iqtisadi effektivliyinin əmsalıdır. Xərclərin ödəmə müddəti T aşağıdakı düstur üzrə hesablanır:
T =K/İ_ş
harada K- kapital qoyuluşunun ümumi məbləği, min man; İ_ş şərti illik qənaət , min man (əlavə gəliri).
Iqtisadi effektivliyin E əmsalını əksi, xərci ödəmə müddətinin göstəricisiylə müəyyən etmək olar.
E= İ_ş/K
Qida sənayesində iqtisadi effektivliyin normativ əmsalı təyin edilmişdir, və 0,15 bərabərdir.
Yenidən qurmanın effektivliyini xarakterizə edən əhəmiyyətli göstərici əmək məhsuldarlığının göstəricisidir. Konkret sex və ya müəssisəyə üzrə (görə) işdə əmək məhsuldarlığının müqayisəsi vaxtı artımın hesablaması aparılır:
R= -100%
Harada, P₁ - tədbirin tətbiqindən sonra bir işləyənin əmək məhsuldarlığı; həminki, P₂ - tədbirin tətbiqinə qədər bir işləyənin əmək məhsuldarlığı.
Məhsul istehsalın həcmi hər növ üzrə (görə) sobaların sayı, onların məhsuldarlıqları, müəssisənin qurulmuş iş rejimi, proqressiv texniki-iqtisadi normalar əsasında hesablanır.
Məhsulun planlaşdırılmış çeşidinə əsasən sobaların, onların sisteminin və gücün miqdarı layihənin texnoloji hissəsində təyin edilirlər və həmin yerdə layihələndirilən müəssisənin iş rejimi göstərilmişdir.
Sobaların saat məhsuldarlığının hesablaması texnoloji hissəsində göstərlilir.
Xammalın keyfiyyətinə nəzarət metodlarının işlənməsi də texnoloji hissəsində göstərilir.
Məhsulun bir növbədə hazırlanması bir saatda sobanın məhsuldarlığının onların işləmə müddətinə vurulmasıyla təyin edilir. Məhsulun birgünlük hazırlanmasının miqdarı məhsulun bu növündə sobanın işinin növbədə hazırlanmanın sayına vurulmasıyla təyin edilir.
Müəssisənin təsərrüfat fəaliyyəti şəraitində reallaşdırılan məhsulun həcmi əhəmiyyətli göstəricidir. Reallaşdırılmış məhsulun həcminin hesablaması növbəti sxem üzrə aparılır:
1.anbarda hazır məmulatların və yarımfabrikatların qalığı və mallar, 1 yanvarda planlaşdırılan il göndərilmişlər;
2.mal hasilatı;
3. anbarda hazır məmulatların və yarımfabrikatların qalığı və mallar, 1 yanvarda planlaşdırılan il göndərilmişlər;
Reallaşdırılmış məhsulun həcmi hesablanır: 1 və 2 sətirlərin cəmi (məbləği) çıxılsın 3sətirlər.
Istehsal elektrik enerjisini istifadə müddətini hesablamamaq olar, çünki onun dəyəri indi saxlama və avadanlığın eksplutasiyasi üzrə (görə) xərclərin smetasına qoşulur. Yalnız elektrik sobalarında xərclənən elektrik enerjisinin qiyməti bilavasitə mal hasilatının maya dəyərinin kalkulyasiyasına qoşulur. (glir və xərc kalkulyasiyası)
Unun miqdarının və dəyərinin hesablaması məmulatların hər növü üzrə aparılır. Unun miqdarı istehsalın həcmi və hazır məhsulun çıxışlarının norması əsasında təyin edilir, dəyərlər (qiyməti) – üzərində qoyulan qiymətə unun miqdarının vurulması. tullantıların reallaşdırmasına görə hesabatlar etməmək olar, çünki onların dəyəri çox böyük olmur.