Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti (unec) "Mühəndislik və tətbiqi elmlər" kafedrasının

Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti (UNEC)
“Mühəndislik və tətbiqi elmlər” kafedrasının
dos. SəfərovaT.

FƏNN: “MAŞIN DİZAYNI”

Mövzu 1: GIRIŞ. MAŞIN . MAŞIN ELEMENTLƏRI. MAŞIN DIZAYNI.
PLAN:
Giriş
1. Maşın nədir?
2.Qurguların növləri və tərifləri
3.Maşın konstruksiyasını təşkil edən elementlər: daşıma, dəstəkləmə...
4. Bağlama elementləri...

İnsanlar çox qədimdən özlərinin fiziki daha sonralar həm də zehni əməklərini yüngülləşdirmək məqsədi ilə əmək alətlərini daim təkmilləşdirməyə çalışmışlar. Bu təkamül prosesi nəticəsində maşın adlanan mürəkkəb qurğu meydana çıxmışdır.

Maşın dedikdə insanın fiziki və əqli əməyini əvəz etmək və ya yüngülləşdirmək məqsədi ilə mexaniki hərəkət etməklə enerjini, material və ya informasiyanı çevirən qurğu başa düşülür. Çevirmə obyektindən (preqmet, nəql edilən yük, və s.)asılı olaraq energetik, texnoloji, nəqledici və informasiya maşınlarını fərqləndirirlər.
Energetik maşınlarda hər hansı enerji növünü mexaniki enerjiyə və yaxud əksinə çevirirlər. Bu maşınlara elektrik mühərriklərini, generatorları , daxili yanma mühərriklərini, buxar maşınlarını və s. aid edirlər.
Texnoloji maşınlarda əmək cisminin forması, ölçüləri və ya aqreqat halı dəyişdirilmiş olur. Misal olaraq, hərbi texnikanın istehsalında işlədilən metalkəsən dəzgahları, toxucu dəzgahlarını, xəmiryoğuran maşını, qablaşdırıcı qurğunu göstərmək olar.
Nəqledici maşınların obyekti nəql edilən yükdür. Misal olaraq yük avtomobilini, teplovoz, helikoptel, kran, lentli nəqledicini göstərmək olar.
İnformasiya maşınlarına informasiya çevirən qurğular: arfomometrləri, mexaniki inteqrallayıcıları, mühasibat maşınlarını, tibbidə istifadə olunan diaqnostika və protezləri aid etmək olar.
Beləliklə, maşını digər qurğulardan seçən yeganə əlamət onun mexaniki hərəkətlər etməsidir. Bütünlükdə enerji, material, informasiya çevirmələrini insanın iştirakı olmadan yerinə yetirən qurğu avtomatmaşın adlanır. Burada insanın iştirakı avtomatmaşının işinə nəzarət və sazlamaq məqsədi ilə operator kimi lazım olur. Bir-bir ilə avtomat nəqledici vasitələrlə əlaqələndirilmiş olan avtomat maşınlar kompleksi avtomat xətt adlanır.
Mexanizm dedikdə bərk, maye və qaz halında olan cisimlərdən təşkil olunmuş elə sistem başa düşülür ki, bu sistem bir və ya bir neçə cismin mexaniki hərəkətinin çevrilməsinə xidmət edir. Əgər mexanizmin tərkibinə maye və qaz halında olan cisimlər də daxil olarsa belə mexanizm
hidravlik və pnevmatik mexanizm adlanır. Mexanizmlər maşınların tərkibinə daxil olub, bütövlükdə götürdükdə, onun əsasını təşkil edir.
Mexanizmlərdən əlavə maşının tərkibinə başqa qurğular, o cümlədən idarə sistemləri də daxil olur. Avtomat maşınlarda idarəedici qurğular daha geniş funksiya daşıyır.
Avtomat maşınlar nəzəriyyəsi, əsasən avtomat maşınların işçi orqanlarının hərəkətini uzlaşdıran idarə sistemləri sxemlərinin qurulması üsullarının öyrənilməsi ilə məşğuldur.


MAŞIN NƏDIR?


Ümumiyyətlə, maşın; Enerji və ya gücü yaradan, ötürən və ya dəyişdirən bir sistemdir.
Misal üçün; mühərrik, turbin, generator, istilik nasosu, elektrik maşını, tekstil maşını, dəzgah, kran, qreyder kimi.

CIHAZ?

Hər hansı bir şəkildə məlumatı qəbul edən, ötürən və ya mübadilə edən texniki sistemdir. Misal üçün; manometr, hiqrometr, kompüter, tərəzi, kamera, mobil telefon kimi.

ALƏT?

Hər hansı bir əl işi və ya mexaniki işi asanlaşdıran xüsusi məqsədlər üçün istehsal olunan texniki materialdır. Misal üçün; kəlbətin, çəkic, tornavida, boru açarı, altıbucaqlı açar, tel fırça kimi.

Konstrüksiya?


Maşın elementləri elmi maşınları təşkil edən elementlərin konstruksiya prinsiplərini araşdırır. Tikinti, istehsal mərhələsini əhatə edən dizayn, hesablama və layihələndirmə fəaliyyətidir. Maşın elementlərinin qurulması güc, maddi bilik və istehsal üsulları haqqında əvvəlcədən bilik tələb edir.

MAŞIN Elementləri

Onlar maşınların öz funksiyalarını və hərəkətlərini yerinə yetirməsinə imkan verən elementlərdir. Maşın hissəsinin maşın elementi kimi qəbul edilməsi üçün; O, konkret funksiyaya malik olmalı, müstəqil hesablama və layihələndirmə prinsiplərinə malik olmalı, funksiyası isə maşının növündən və ölçülərindən asılı olmamalıdır.

Maşın elementləri vəzifələri və funksiyalarına görə təsnif edilir. Onları yeddi başlıq altında toplaya bilərik.
Nəqliyyat Elementləri
Dəstəkləyici elementlər
Bağlayıcılar
Birləşdirici elementlər
Güc və Hərəkət Ötürmə Elementləri
Enerji Saxlama Elementləri (Mexaniki Bulaqlar) Xüsusi Maşın Elementləri

Daşıma Elementləri

Onlar təkərlər, kasnaklar, barabanlar, çarxlar,

dişli çarxlar kimi elementləri daşıyan maşın elementləridir.

Oxlar: Oxlar ümumiyyətlə dairəvi kəsikli silindrik
çubuqlardır və yalnız əyilməyə məcbur olan yükdaşıyan elementlərdir. Gücü ötürmürlər.
Onlar sabit və fırlanan oxlar olaraq iki qrupa bölünürlər. Sabit oxlar statik gərginliklərə, fırlanan oxlar isə dinamik gərginliyə məruz qalır. Onlar nəqliyyat vasitəsinin təkərlərini, konveyer lentləri və barabanlarını, gərginlik kasnaklarını daşıyırlar.

Millər: Görünüş və həndəsə baxımından oxlara

bənzəsələr də, güc və hərəkət ötürücü elementləri daşıyırlar və daşıdıqları elementlə birlikdə fırlanırlar. Gücü ötürdükləri üçün əyilməklə yanaşı, əyilməyə də məcbur olurlar..

Dəstəkləmə elementləri

Dəstəkləmə elementləri

bir və ya bir neçə istiqamətdə az sürtünmə ilə iki maşın elementi arasında nisbi (nisbi/nisbi) hərəkətə imkan verən və güc istiqamətində hərəkətin qarşısını alan elementlərdir..

Xizəklər: Elementlər arasında nisbi hərəkət edirlər.

Rulmanlar ( yataqlar) (podşipnik): Elementlər arasındakı nisbi hərəkət fırlanma hərəkətidir. Onlar düz rulmanlar və yuvarlanan rulmanlar olaraq ikiyə bölünür..

Düz rulmanlar ( yataqlar) (podşipnik) : Dəstəklənən element yatağa nisbətən sürüşür. Quru, sərhəd (yarı maye) və ya maye sürtünmə. Dəstək üçün tələb olunan təzyiqin nisbi hərəkətlə özbaşına meydana gəldiyi hidrodinamik tiplər və təzyiqin xarici nasosla təmin edildiyi hidrostatik tiplər var.

Rolling (rulman) podşipniklər:
Dəstəklənən element yatağa nisbətən yuvarlanma hərəkəti edir. Yatağın daxili və xarici halqaları arasında sürüşmədən yuvarlanan sferik (top) və ya silindrik/konik (roller) elementlər çox aşağı sürtünmə ilə dəstək verir.

Bağlama Elementləri

Onlar maşınları təşkil edən hissələri bir-birinə, gövdəyə və ya hər hansı sabit mövqeyə(mərtəbə) birləşdirən elementlərdir.
Bağlantının zədələnmədən həll oluna biləcəyinə görə təsnif edilir

Bağlayıcılar:
Bağlayıcıya və birləşdirici hissələrə zərər vermədən əlaqə açıla və yenidən qurula bilər.

Sökülə bilən bağlayıcılar: Bolt-qayka: Müəyyən qalınlığa və profilə malik bir bolt, silindrik bir hərəkətlə (tərcümə və fırlanma) bir silindrin xarici səthinə sarılır və silindrik boşluğun səthində eyni prosesi yerinə yetirərək qayka alınır. Boltlar bərkitmə və ya hərəkət ötürülməsi üçün istifadə olunur



Sökülə bilən bağlayıcılar: Mil-Hub Əlaqələri: Onlar açarlar, sancaqlar, sancaqlar və tıxaclar kimi təsnif edilir (sıx, bərkidici və konusvari uyğun). Onlar ötürmə elementlərini daşıyıcı vallara birləşdirmək və onların birlikdə fırlanmasını təmin etmək üçün istifadə olunur.

Çözümsüz Bağlayıcılar: Bağlantının sərbəst buraxılması üçün bərkidici və/yaxud bağlı hissələrin zədələnməsi lazımdır.

Sökülməyən bərkidicilər:
Qaynaq: İstilik və və ya təzyiqin təsirin təsiri altında bərk vəziyyətdə yerli ərimə və yay a yumuşalma yolu ilə onların atom diffuziyası ilə onların atom diffuziyası ilə həll
Bilməyəcək şəkildə bağlanmasıdır.

Bağlama Elementləri

Həll olunmayan bərkidicilər: Lehim: İstilik
köməyi ilə birləşdiriləcək hissələrin arasında əridilmiş lehim materialının yapışma qüvvəsi və diffuziya yolu ilə hissələrlə ərinti əmələ gətirməsi prinsipinə əsaslanan həll olunmayan birləşmə formasıdır

BAĞLAMA ELEMENTLƏRI


Sökülməyən bərkidicilər: Bağlama: İki eyni və ya fərqli materialın qeyri-metal ara element (yapışqan) ilə həll edilə bilməyəcək şəkildə birləşdirilməsidir.

Sökülməyən bərkidicilər: Pərçimlər: Adətən silindrik gövdəyə malik olan, birləşdiriləcək hissələrdə qarşılıqlı açılan deliklərdən keçirilən və montajdan sonra plastik forma ilə başlıqlar əmələ gətirərək forma bağlanmasını təmin edən elementlərdir. Bağlantını çıxarmaq üçün perçin başı kəsilməlidir.

İlişmə ilə alınan Elementlər

Onlar fırlanan (sürücü) şaft (enerji təchizatı, mühərrik) və fırlanan (idarə olunan) şaft (mil) arasında əlaqəni təmin edərək hərəkəti ötürür

Sökülən birləşdirici elementlər (muftalar): Aralıq elementlə əlaqə mexaniki şəkildə təmin edilir. Bağlantını kəsmək və bərpa etmək üçün hərəkət dayandırılmalı və ya heç olmasa yavaşlatılmalıdır.

Sökülməyən Bağlayıcı Elementlər (Debriyajlar-Əyləclər): Əlaqə fiziki olaraq birbaşa (ara elementsiz) mexaniki əlaqə və ya sürtünmə bağı ilə təmin edildiyi üçün hərəkət davam edərkən əlaqə qırıla və yenidən qurula bilər.

Güç ve Hərəkət ötürən Elemenlər


Bunlar güc və hərəkəti mühərrikdən milə ötürən
elementlərdir və iki və ya daha çox ötürmə elementi tandemdə işləyir. Bu elementlərdən biri geri dönən (sürücü), digərləri isə qaytarılan (sürücü) elementlərdir. Güc və hərəkət ötürmə elementləri fırlanma anı və sürəti istədiyiniz dəyərə çatdırmaq üçün dəyişir..

GÜC VƏ HƏRƏKƏTI ÖTÜRƏN ELEMENTLƏR
Sürtünmə Təkərinin Mexanizmləri: Fırlanan və fırlanan təkərlər bir-birinə sıxılır və sürtünmə ilə güc və hərəkəti ötürür.

Güç ve Hərəkət Ötürən Elementlər
Qayış qasnaq mexanizmləri: Transmissiya fırladan və fırladılan qasnaqlara bükülmüş elastik qayışlarla sürtünmə ilə təmin edilir. Uzaq nöqtələrə ötürməni həyata keçirməyə imkan verir

Güç və Hərəkət ötürən Elementlər
Zəncirli Təkər Mexanizmləri: İş prinsipi baxımından formaya görə dişli çarx mexanizmlərinə, quruluşuna görə isə sürtünmə qüvvəli qayış-qasnaq mexanizmlərinə bənzəyir. Onlar dişli çarxda yerləşdirilmiş keçidlərdən ibarət zəncirlə uzun məsafələrə ötürə bilərlər.

Güç və Hərəkət Ötürən Elementlər
Ötürücü Çarx Mexanizmləri: Ən səmərəli və ən çox istifadə edilən ötürmə elementləri olan dişli çarxlar üzərində xüsusi profilli dişlər vasitəsilə ötürülməni təmin edir
.

Güç və Hərəkət Ötürən Elementlər


Enerji Yığılan Elementlər (Mexanik Yaylar): Üzərlərinə tətbiq olunan yüklərlə müvəqqəti olaraq elastik şəkildə şəklini dəyişən, enerjini elastik şəkildə saxlayan və istənildikdə geri qaytaran elementlərdir

Özəl Maşın Elementləri


Yuxarıda göstərilən qruplara daxil edilməyən elementlər, məsələn, piston-silindr yığılması, krank birləşdirici çubuq mexanizmi, volan, turbin və nasos bıçağı, hidravlik və pnevmatik dövrə elementi, sızdırmazlıq elementi və klapan kimi çox yaygın olmayan müəyyən işlər üçün ixtisaslaşdırılmışdır.

Özəl Maşın Elementləri



Piston silindir düzeneği

Özel Makina Elemanları

Krank biyel mekanizması

Özəl Maşın Elementləri



Türbin kanadı

Özəl Maşın Elementləri

Vana

Bunları bilmək lazımdır
Günümüzde istifadə olan qurğular
Maşınların təsnifatı
Maşın elementləri.
Qurğuların növləri və funksiyaları
Özəl maşın elementləri.