Azərbaycan döVLƏt pedaqoci universiteti könül Səmədova
Yüklə 2,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
15 hadisələrin səbəb və köklərini araşdırmaq, obyektiv gerçəkliyi, həqiqəti üzə çıxarmaq üçün konkret tarixi material, sübut və faktlar kimi dəyərləndirmək zəruridir. Faktların qeydə alınması, ciddi elmi axtarışlar tarixi saxtalaşdırmanın qarşısına sipər çəkə bilər. Bu baxımdan Er- mənistan ərazisindəki türk-Azərbaycan mənşəli onomastikanın, xüsusən etnotoponimlərin tarixən mövcud olmuş coğrafi mənzərəsinin bərpasına çalışaq. Hər şeydən əvvəl Ermənistanda türk mənşəli toponimlərin dəyişdirilməsi ilə bağlı aparılmış və aparılan siyasətin konturlarını aydınlaşdıraq. Əziz Ələkbərli Ermənistanda türk mənşəli toponimlərin müxtəlif prinsiplər əsasında dəyişdirilməsini faktlar əsasında şərh etməyə çalışmışdır. «Qədim türk-oğuz yurdu – Ermənistan» əsərində müəllif türk mənşəli toponimlərin dəyişdirilməsinin aşağıdakı səkkiz prinsipini qeydə almışdır: 1) sovet ideologiyasının təbliğatı bəhanəsi (Gümrü-Aleksandropol- Leninakan); 2)erməni millətindən olan tarixi şəxsiyyətlərin adını əbədiləşdirmək bəhanəsi (Kəvər-Yeni Bəyazid-Abovyan); 3) hərfi tərcümə (Daşqala - Karaberd); 4) bəzi adlardakı «böyük», «kiçik», «yuxarı», «aşağı» sözlərinin erməniləşdirilməsi (Böyük Ayrım-Medz Ayrum); 5) bəzi adlardakı «kənd» sözünün erməniləşdirilməsi (Lalakənd-Lalıgyuğ); 6)erməni tələffüzünə uyğunlaşdırma (Həkəri-Akori); 7)qədim tarixi adın müasir azərbaycanlı adı ilə dəyişdirilməsi (Haqqıxlı-Səməd Vurğun); 8)tarixi adı itirmək üçün onun bir neçə dəfə dəyişdirilməsi (Hacıqara-Makodaşen-Lernapat). (30, 5-6). Ə.Ələkbərlinin təklif etdiyi prinsipləri belə qruplaşdırmaq mümkündür: 1)siyasi motivləşdirmə yolu ilə toponimin dəyişdi- rilməsi; 2) yeni tarixə və mədəniyyətə istinadla toponimin dəyiş- dirilməsi; 3)tərcümə yolu ilə dəyişdirmə; 4)fonetik uyğunlaşdırma yolu ilə dəyişdirmə; 5)qədim adın izini itirmək məqsədilə dəyişdirmə. Ermənistanda türk mənşəli toponimlərin dəyişdirilməsi prinsiplərinin dəqiqləşdirilməsi elmi əhəmiyət kəsb edir. Çünki 16 bu prinsiplər hazırkı addan əvvəlki ada keçidi gerçəkləşdirməyin yeganə vasitələrindən biridir. Məsələn, Kamo toponominin XX əsrə aidliyi, bu adla adlandırılan yaşayış məskəninin qədimliyi faktından çıxış etməklə onun bundan əvvəlki adının olmasını sübuta yetirmək mümkündür. Əlbəttə, adların dəyişdirilməsinin vaxtında qeydə alınması, gələcəkdə adın təkrar dəyişdirilib əvvəlki vəziyyətə gətirilməsi üçün hüquqi əsas verməsə də, tarixi həqiqətin təsdiqini reallaşdırır. Ermənistanın türk mənşəli onomastik vahidlərinin təd- qiqinin ilkin vacib məsələsi bu adların toplanıb qruplaşdı- rılmasıdır. Əldə olan materiallar müəyyən toplu yaradır. Son dövrlərdə nəşr olunmuş elmi-tarixi əsərlərdə Ermənistan ərazisindəki türk onomastik vahidlərinin, əsasən toponimlərin qeydə alınması istiqamətində xeyli iş görülmüşdür (Bax:19; 20; 30; 60 və s). Əlbəttə, istinad etdiyimiz ədəbiyyat siyahısı tam deyil və daha ümumi səciyyəli olanları əhatə edir. Göstərilən işlərdə toponomik onamastikonun yaradılması üçün böyük material vardır. Lakin bütövlükdə bunlar müxtəlif onim tipləri üzrə tam onomastikonların hazırlanması üçün yetərincə deyildir. Son illərdə Ermənistan ərazisindəki türk mənşəli tam onomastikonun bərpası və yaradılması istiqamətində prof. H. Mirzəyevin tədqiqatları qiymətlidir. Bu tədqiqatlarda kənd və daha kiçik yaşayış məntəqələri daxilindəki onimlər qruplaşdırılır, onların böyük hissəsi qeydə alınır (Bax: 54, 3-6; 56, 14-18; 57, 26-34; 58, 38-44 və s). Təbii ki, prof. H.Mirzəyevin bu istiqamətdə apardığı təd- qiqat işləri Ermənistan ərazisindəki türk mənşəli onimlərin toplanması, onların yaşlı nəslin hafizəsindən pozulmamış qeydə alınması üçün son dərəcə vacibdir. Bununla belə qeyd edilməlidir ki, bütövlükdə göstərilən sahədə hələ xeyli iş görülməlidir. Biz belə hesab edirik ki, tədqiqatlar yalnız toponimlərin öyrənilməsi ilə məhdudlaşmamalı, bütün onomastik mənzərənin bərpasına istiqamətlənməlidir. 17 Ermənistan ərazisində mövcud olmuş etnotoponimlərin öyrənilməsi problemi qeyd edilmiş tədqiqatlar cərgəsində xüsusi yer tutur. Çünki etnotoponimlər tayfa və qəbilə adları əsasında yaranan onomastik vahidlərdir. Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, toponimlərin xalqın daha qədim tarixi ilə bağlı olan bu tipinin hərtərəfli öyrənilməsi sahəsində də dilçiliyimizdə az iş görülmüşdür. Elmi ədəbiyyatda Azərbaycanda, o cümlədən qərbi Azərbaycanda yayılmış toponimlərin 70 faizinin tayfa və tayfa başçısının adı ilə adlanması fikri qeyd olunur. Ermənistan ərazisindəki toponimlər arasında doğrudan da etnotoponimlərin sayı az deyildir. Məsələn, Eymur, Orand, Çovdar, Çabanlı və s. Eymur etnotoponiminin Ayrum//Ayrım//Imer//Imir vari- antları vardır. Ermənistanda bu etnotoponim Ayrum, Ayrum Mets, Ayrum Pokr kənd adlarında qalmışdır. Yuxarıda to- ponimlərin saxtalaşdırma məqsədilə dəyişdirilmə prinsiplərini nəzərdən keçirərkən «böyük» və «kiçik» sözlərinin tərcümə edilməsi göstərilmişdi. Mets -böyük, pokr-kiçik mənasında olduğundan, əslində Ermənistanda Böyük Ayrım, Ayrım, Kiçik Ayrım toponimlərinin olduğu aydınlaşır. Eymur sözünün etnonim olması Mahmud Kaşğarinin lü- ğətində qeyd edilmişdir. Müəllif göstərir ki, eymurlar oğuz tayfalarının iyirmi iki nəslindən biridir. Eymur etnotoponiminin Ermənistanda üç kəndin adında əksini tapması həmin torpaqların türklərin qədim yaşayış məskənlərindən olmasını bir daha sübuta yetirir. Göründüyü kimi, Ermənistan ərazisində türk etnoslarının tarix boyu məskunlaşmasını aşkarlamaqda həmin ərazidəki türk mənşəli etnotoponimlərin tədqiqi müstəsna əhəmiyyət kəsb edir. Maraqlı cəhət odur ki, Ermənistan ərazisində areal etnotoponimlər daha geniş yayılmışdır. Verilmiş nümunə Ermənistan ərazisindəki areal etnotoponimlərdən biridir. Etnotoponimlərin tədqiqi isə bilavasitə xalqın ictimai-si- yasi həyatı ilə bağlı olub onun tarixinin müxtəlif mərhələlərində Yüklə 2,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|